Gevangenen worden vrijwel standaard twee weken eerder vrijgelaten dan de bedoeling was. De noodmaatregel om gedetineerden eerder naar huis te laten gaan om ruimte te creëren in de gevangenissen wordt maximaal gebruikt. Toch zitten de gevangenissen nog steeds overvol.

Daarom houdt men er in het gevangeniswezen rekening mee dat gevangenen straks nóg eerder vrijgelaten moeten worden, zeggen bronnen tegen de NOS. Anders is er geen plek voor mensen die direct opgesloten moeten worden omdat ze net zijn gearresteerd voor een misdrijf.

Alle gedetineerden die ervoor in aanmerking komen, dus bijvoorbeeld niet mensen met straffen langer dan een jaar of zedendelinquenten, komen volgens betrokkenen nu standaard twee weken eerder vrij.

Vooral personeelstekort

De gevangenissen kampen vooral met een tekort aan bewakers. Aanvankelijk werden niet alle gevangenen meteen twee weken eerder vrijgelaten, al had de Dienst Justitiële Inrichtingen (DJI) die mogelijkheid wel gekregen. Dat was nog niet nodig. Gevangenen mochten bijvoorbeeld een week eerder naar huis.

Het kabinet zei ook dat er zo min mogelijk gebruik van de mogelijkheid gemaakt moest worden. Maar nu is de situatie dus zo nijpend dat iedereen die aan de voorwaarden voldoet de maximale strafkorting krijgt.

Uit een intern document van DJI, in handen van de NOS, blijkt dat die strafkorting nog weinig zoden aan de dijk zet. De bezetting van de gevangenissen is "niet of nauwelijks veranderd" en er komen nieuwe problemen aan.

Door allerlei oorzaken, zoals verbouwingen, verdwijnen de komende tijd nog eens honderd plaatsen in politiebureaus en huizen van bewaring. Daardoor zullen er snel meer noodmaatregelen nodig zijn, zeggen ingewijden, zoals het opnieuw verruimen van de maximale strafkorting.

"Lelijk, maar noodzakelijk paardenmiddel"

Staatssecretaris Rutte (Justitie en Veiligheid) noemt het eerder vrijlaten van gevangenen "een lelijk, maar noodzakelijk paardenmiddel." Hij laat bij aanvang van de ministerraad weten dat het "wat hem betreft" wel blijft bij de maximale strafkorting van twee weken.

Om toch wat te doen aan de grote druk in de gevangenissen, belooft de staatssecretaris volgende week met nieuwe maatregelen te komen. "We kunnen bijvoorbeeld een alternatieve vorm van straf geven aan mensen die hun boete niet kunnen betalen, of kijken naar de inzet van een gevangenisboot", zegt Rutte.

Wel extra geld

Op Prinsjesdag is wel extra geld vrijgemaakt voor de gevangenissen. In eerste instantie krijgt de sector 25 miljoen euro en later loopt dat op naar 50 miljoen. Maar dat komt niet in de buurt van de 400 miljoen euro waar om werd gevraagd.

Dat bedrag was volgens toenmalig PVV-staatssecretaris Coenradie nodig om er voor te zorgen dat er genoeg plekken bij komen, maar vooral ook om renovaties uit te voeren en ervoor te zorgen dat er geen plekken verdwijnen. Toen er bij de Voorjaarsnota geen geld kwam voor dit probleem zei ze: "Deze coalitie heeft de mond vol van zwaarder straffen, maar ik zie niet hoe dat mogelijk is met 0 euro budget."

'Resultaat van bezuinigingen'

SP-Kamerlid Van Nispen noemt het "ongelooflijk pijnlijk" dat de noodmaatregel nu al weer is opgebruikt. Volgende week debatteert de Kamer over het gevangeniswezen en dan wil hij er opnieuw op wijzen dat dit probleem ontstaan is door eerdere bezuinigingen, maar dat dit kabinet ook te weinig doet om het op te lossen.

Een van de noodoplossingen is dat de zogenaamde zelfmelders tijdelijk niet worden opgeroepen om hun straf uit te zitten. Dat gebeurt nu al en daardoor is er een enorme lijst ontstaan van mensen die in de toekomst nog hun straf moeten uitzitten als er plek genoeg is. Voor de zomer was die voorraad al zo groot, dat de gestraften samen nog ongeveer duizend jaar moeten 'zitten'.

Met nog twee weken te gaan tot het verkiezingsreces sloot de Tweede Kamer het debat over de Prinsjesdagstukken af met stemmingen over een stapel moties. Het waren er meer dan zestig. Daar was al volop in te lezen dat de partijen in campagnestand komen.

Een flink aantal haalde een meerderheid. Bijvoorbeeld de PVV-motie om de hypotheekrenteaftrek te behouden, de VVD-motie om het boerkaverbod uit te breiden, de BBB-motie om de spreidingswet in te trekken en de moties van SP en Denk om kinderarmoede te bestrijden. Dat geldt ook voor de GL-PvdA-motie om energiearmoede te bestrijden.

Eveneens aangenomen werd de FvD-BBB-PVV-motie om de radicaal-linkse beweging Antifa (wat staat voor antifascistische actie) aan te merken als terroristische organisatie vanwege het geweld dat wordt gebruikt. De stemming over deze motie werd gevolgd door tromgeroffel, hoewel het kabinet het voorstel om juridische redenen had afgeraden.

De motie om zieke en gewonde kinderen uit Gaza naar Nederland te brengen voor medische zorg werd voor de derde keer nipt verworpen, met 74 stemmen voor en 75 tegen.

Nieuwe Tweede Kamer

Van verschillende moties is het de vraag wat ervan terecht gaat komen. De nieuwe Tweede Kamer gaat daar immers over, na de verkiezingen op 29 oktober. En hoe de politieke verhoudingen dan liggen weet niemand. In coalitie-onderhandelingen zullen er standpunten 'uitgeruild' worden. En aangenomen voorstellen die geld gaan kosten, staan zeker opnieuw ter discussie.

Partijen dienden moties in waarvan ze weten dat die nooit genoeg steun gaan krijgen. Dat doen ze om hun standpunten kenbaar te maken, en soms ook om andere partijen mee om de oren te slaan. "Kijk eens wie hier tegen stemden!", zeggen ze dan op sociale media.

Ik wens het u niet toe

Demissionair premier Schoof moet nog wat langer door dan twee weken. Het premier zijn valt soms niet mee, zo viel uit zijn verzuchting op te maken, toen hem in het Kamerdebat werd verweten dat hij uit is op macht. "De hele gedachte dat ik alleen maar minister-president ben, omdat ik minister-president wil zijn... Nou, ik zou bijna zeggen: ik wens het u niet toe."

Voorafgaand aan het debat had hij al gezegd zijn periode in politiek Den Haag lastig te vinden. Schoof wil daar ook niet "over zeuren". "Als je er niet tegen kan, moet je er ook niet in gaan zitten, maar het is echt wel hard ja."

Hoewel zijn positie niet te benijden is, wilde minister Keijzer het wel even proberen:

De afgelopen dag werd Schoof soms hard aangepakt. Timmermans van GL-PvdA vindt dat Schoof PVV-leider Wilders moet tegenspreken als hij islamitische scholen wil verbieden. Ook sprak hij de premier persoonlijk aan als Dick Schoof, geheel tegen de politieke omgangsvormen in, toen het ging over de zieke kinderen in Gaza.

Ook Wilders is ontevreden over Schoof. De PVV-leider vindt dat hij mensen die zich niets aantrekken van de Nederlandse normen en waarden strenger zou moeten toespreken.

Goed in de peilingen

De verkiezingen wierpen hun schaduw ook vooruit voor twee politieke leiders die goed gaan in de peilingen. CDA-leider Bontenbal kreeg veel vragen over zijn verkiezingsprogramma en werd aangevallen op zijn plannen voor een 'vrijheidsbijdrage' van de belastingbetaler om investeringen in defensie mee te betalen.

Ook JA21-leider Eerdmans, met maar één zetel en meestal niet in het middelpunt van de belangstelling, kreeg veel vragen. Onder meer over waarom zijn partij tegen meer inspraak bij pensioenen stemde.

Met SP-leider Dijk kwam hij in aanvaring over het weer gebruiken van Gronings gas:

Vrijdag gaan de ministers gewoon weer naar de ministerraad. Het demissionaire kabinet van VVD- en BBB-ministers past op de winkel totdat er een nieuwe coalitie is.

De probleemwolf staat in ieder geval nog op hun to-do-list, na een negatief advies van de Raad van State over het voorstel om het afschieten van wolven makkelijker te maken. Ook daarover is de politiek verdeeld en kunnen de verkiezingen verschil gaan maken.

Na een opsomming van gemeenten met azc's door PVV-leider Wilders viste SGP-leider Stoffer ook een lijst gemeenten uit zijn binnenzak. Daar waar dieren door wolven zijn doodgebeten:

VVD-leider Yesilgöz bedankte in haar slotbetoog Schoof als partijloos premier in een moeilijke tijd. "Ondanks de persoonlijke aanvallen, de weerstand, de polarisatie blijft de minister-president overeind." Ook bedankte ze de ministers en staatssecretarissen voor het feit dat zij bereid waren de lege plekken van PVV en NSC in te vullen.

De kans dat deze ploeg er volgend jaar met Prinsjesdag nog zit is heel klein. Tenminste als je de politieke leiders mag geloven. Allemaal beloofden ze de afgelopen dagen samenwerking met elkaar op te zoeken en Nederland weer bestuurbaar te maken, al zijn de verschillen groot.

Demissionair minister Keijzer van Asiel en Migratie wil dat Oekraïense mannen die naar Nederland gevlucht zijn en werk hebben, zelf voor hun huisvesting moeten zorgen. Ze reageert daarmee op de noodkreet van het Rode Kruis en gemeenten, die steeds meer moeite hebben om Oekraïners te huisvesten. Vanwege de volle opvang slapen er mensen op straat of in hun auto.

Volgens Keijzer loopt ons land zo langzamerhand tegen de grenzen aan van wat mogelijk is om opvang te regelen. Ze vindt het "niet meer dan redelijk" dat mannen die hier werk en een inkomen hebben, zelf huisvesting regelen en betalen. "Bijvoorbeeld bij familie die hier al is." Ook zouden ze hun werkgever kunnen vragen. Nederlanders met werk regelen ook hun eigen huisvesting, redeneert de minister.

Keijzer vindt het niet hard om mensen die voor oorlog gevlucht zijn de boodschap te geven zelf voor opvang te zorgen. "Ze krijgen hier wel bescherming." Ze gaat hen overigens niet dwingen zelf opvang te regelen. En dat kan ze ook niet: op basis van Europese afspraken hebben Oekraïners recht op onderdak en onderwijs.

Keijzer benadrukt dat moeders met kinderen opvang blijven krijgen. "Daar kun je niet tegen zeggen: zoek het zelf maar uit." Oekraïners die via een andere EU-lidstaat naar Nederland zijn gekomen gaat ze stimuleren om terug te keren naar dat land.

Recht op onderdak en onderwijs

Gemeenten hebben op dit moment zo'n 97.000 bedden beschikbaar voor Oekraïners. Die zijn allemaal vol, terwijl er maandelijks nog honderden vluchtelingen naar Nederland komen. In augustus meldde zich een recordaantal van 435 Oekraïners bij het Rode Kruis.

Oekraïners die voor de oorlog in hun land zijn gevlucht vallen onder de Europese Richtlijn Tijdelijke Bescherming (RTB) en hebben daardoor recht op onderdak en onderwijs in Nederland. Die regeling is onlangs verlengd tot 4 maart 2027. Gemeenten moeten, naar draagkracht en grootte, voor opvangplekken zorgen en krijgen daarvoor een geldbedrag per vluchteling.

Keijzer onderschrijft de richtlijn maar zegt dat die ruimte biedt om mensen terug te sturen naar het land waar ze eerder waren, of om te vragen zelf onderdak te regelen.

'Mensen zijn radeloos'

Het Rode Kruis noemt de uitingen van Keijzer geen oplossing. "Al een jaar lang kloppen mensen radeloos bij ons aan", zegt een woordvoerder. "De politiek had al een jaar geleden met oplossingen moeten komen. Namelijk: meer opvangplekken voor mensen die vluchten voor de oorlog in Oekraïne."

"Daarbij zou het zou natuurlijk goed zijn als mensen doorstromen naar een woning. Maar die zijn er niet. Het is een onmogelijke opgave om deze verantwoordelijkheid bij mensen zelf te leggen", aldus de woordvoerder.

Demissionair premier Schoof en zijn ambtenaren hoeven niet lang bezig te zijn met de beantwoording van vragen uit de Tweede Kamer tijdens de Algemene Politieke Beschouwingen. In het traditionele debat na Prinsjesdag werden er gisteren maar zeer weinig vragen gesteld aan het kabinet.

Niet zo verwonderlijk, want het rompkabinet van VVD en BBB presenteerde gisteren maar een dun stapeltje plannen. De fractievoorzitters waren gisteren vooral met elkaar bezig. En dat is ook niet zo verwonderlijk, want over zes weken zijn er verkiezingen.

Koning Willem-Alexander deed gisteren in de Troonrede nog een oproep, ook aan de politiek, om verschillen te overbruggen. "Debat en verschil van inzicht horen bij een levende democratie. Wat er ook bij hoort, is de bereidheid om elkaar over die verschillen heen op een volwassen manier de hand te reiken", zei hij.

Fel debat

Bij het begin van de Algemene Politieke Beschouwingen leek het daar nog niet op. De bijdrage van PVV-leider Wilders leidde zoals vaker tot een fel debat over migratie en asiel. Partijen als GroenLinks-PvdA en D66 wezen erop dat de PVV de grootste partij was in de coalitie, maar niets voor elkaar kreeg.

"U zat aan de knoppen, maar u heeft er niets mee gedaan", zei fractievoorzitter Timmermans van GroenLinks-PvdA. Ook andere verkiezingsbeloftes van Wilders, zoals goedkopere boodschappen en een lager eigen risico in de zorg, kwamen niet uit de verf.

Maar volgens de PVV-leider is hij door de andere partijen in de coalitie tegengewerkt, en dan vooral door NSC. Daarom is hij in juni uit het kabinet gestapt, zei Wilders.

Later veranderde het debat van toon, en probeerden de fractievoorzitters hier en daar overeenkomsten te zoeken. Zoals over de positie van kleine ondernemers en het terugdringen van arbeidsmigratie.

Zelfs de VVD en de SP kwamen op sommige punten nader tot elkaar:

Toch was het benadrukken van de verschillen nooit ver weg. Op die manier willen de partijen aan kiezers duidelijk maken dat er iets te kiezen valt op 29 oktober. Zo kwam partijleider Timmermans van GroenLinks-PvdA onder vuur te liggen over zijn plannen met asielmigratie.

Voor het eerst heeft de partij zich uitgesproken over een maximumaantal migranten per jaar. Het migratiesaldo (dat is het aantal mensen dat naar Nederland komt, min de mensen die vertrekken) moet teruggebracht worden naar maximaal 60.000.

Volgens partijen als CDA en VVD is dat getal betekenisloos omdat GroenLinks-PvdA geen concrete, nationale maatregelen wil om de asielinstroom te beperken. Timmermans rekent vooral op Europese maatregelen. De wet die nu bij de Eerste Kamer ligt voor een strenger Nederlands asielbeleid vindt hij "symboolwetgeving" die niet gaat werken.

"Daarom gaat het nooit lukken met links", zei VVD-leider Yesilgöz. "En daarom hebben we een centrumrechts kabinet nodig", voegde ze eraan toe.

Bekijk hier de botsing tussen Timmermans en Yesilgöz:

Defensie-investeringen

De verkiezingen wierpen hun schaduw dus vooruit. CDA-leider Bontenbal, die op grote winst staat in de peilingen, werd door andere partijen aangevallen op zijn plannen voor een 'vrijheidsbijdrage' om de noodzakelijke investeringen in Defensie deels te financieren. Dat zou kunnen met een verhoging van de btw of de vennootschapsbelasting, denkt het CDA.

GroenLinks-PvdA en VVD vrezen een lastenverzwaring voor burgers of bedrijven. "Wilt u de boodschappen duurder maken om daarmee de Defensie-investeringen te betalen?", vroeg Timmermans. Bontenbal wil vooral snijden in de overheidsuitgaven om het Defensiebudget op te kunnen krikken naar 3,5 procent van het bbp. Maar hij erkende dat hij ook een voorstel doet voor een extra belasting.

"Dat is niet leuk, maar wel het eerlijke verhaal", zei Bontenbal. "Vrijheid is niet gratis." Hij verwees naar Estland, dat hetzelfde doet. En er komen volgens hem compenserende maatregelen voor mensen met een laag inkomen.

VVD-leider Yesilgöz is ook voorstander van het verhogen van de Defensie-uitgaven, maar steunt de plannen van het CDA niet. "Ik ga de belastingen thuis niet verhogen en bedrijven niet kapot belasten, maar vooral kijken waar het bij de overheid minder kan."

Donderdag verder

Het was de bedoeling om de eerste termijn van de Tweede Kamer af te ronden op de eerste dag van de Algemene Politieke Beschouwingen. Omdat het de afgelopen jaren regelmatig nachtwerk werd, probeerde Kamervoorzitter Bosma het aantal interrupties te beperken. Maar daar kreeg hij geen steun voor.

Uiteindelijk liep het debat zo ver uit, dat besloten werd om rond middernacht te stoppen. Deze ochtend komen eerst de fractieleiders aan het woord die nog niet aan de beurt zijn geweest. Daarna zal demissionair premier Schoof namens het kabinet antwoorden.

De Tweede Kamer wil weten waar het pakket aan stikstofmaatregelen blijft, dat op Prinsjesdag bekendgemaakt zou worden. Demissionair minister Wiersma heeft wel wat plannen aangekondigd "maar de vraag is of dat de naam pakket aan maatregelen waardig is", zei Kamerlid Bromet (GroenLinks-PvdA) bij de regeling van werkzaamheden.

Ook Kamerlid Podt (D66) zegt dat ze heel lang tussen de Prinsjesdagstukken heeft gezocht. "Maar ik heb geen pakket gevonden."

Wiersma heeft 2,6 miljard euro extra gekregen voor stikstofbeleid. Ze heeft nu in totaal 5,6 miljard euro beschikbaar om het probleem aan te pakken dat Nederland al sinds 2019 in zijn greep houdt.

Ze schreef gisteren bij haar begroting dat ze onder meer aan 'doelsturing' wil gaan doen. Dat betekent dat boeren een stikstofdoel opgelegd krijgen en zelf kunnen bepalen hoe ze minder stikstof kunnen uitstoten. Verder wil ze bijvoorbeeld inzetten op vrijwillige stoppersregelingen en stal-innovatie.

'Schijnoplossing'

De Kamer is daar niet van onder de indruk. Die sprak de afgelopen weken twee keer met de landbouwminister over haar wetsvoorstel om PAS-melders te helpen. Dat zijn boeren die al jaren, buiten hun schuld om, zonder stikstofvergunning werken en dus in feite illegaal zijn. Wiersma wil drie jaar extra de tijd nemen om een oplossing voor hen te zoeken.

Maar de Kamer vindt dat een plan van niks, "een schijnoplossing". Om over het plan te kunnen besluiten, wil de Kamer eerst weten wat het kabinet verder aan stikstofmaatregelen neemt. Daar is een speciale ministeriële commissie onder leiding van premier Schoof voor opgericht, maar die komt er ook niet uit. Wiersma beloofde de Kamer vorige week nog dat er op Prinsjesdag een pakket zou liggen dat zicht zou bieden op een oplossing. Maar volgens een groot deel van de Kamer is wat er is gekomen bij lange na niet voldoende,

'Contouren liggen er'

Minister Heinen van Financiën zei vanmorgen in het NOS Radio 1 Journaal dat de "contouren" van het pakket klaar zijn, maar dat plannen nog niet door de ministerraad zijn goedgekeurd. "Het komt nu aan op de uitwerking van de plannen. In die fase zitten we nu."

De Kamer wil het debat over de PAS-melders nu heropenen. NSC-Kamerlid Holman wees erop dat er een nieuw feit op tafel ligt, nu boerenorganisaties als Stikstofclaim en Agractie gisteren hebben gevraagd om het wetsvoorstel niet te steunen omdat wat er nu op tafel ligt niet "de toegezegde zekerheid" biedt. "Het is natuurlijk bijzonder dat de mensen om wie het gaat, dit vragen", zegt Holman.

De kop is eraf bij de Algemene Politieke Beschouwingen, het debat over de Miljoenennota. Als leider van de grootste oppositiepartij kwam PVV-leider Wilders als eerste aan het woord. Hij maakte van de gelegenheid gebruik om zijn bekende anti-immigratie-punt te maken. Het kwam hem op kritiek te staan, want waarom was Wilders dan uit de coalitie gestapt?

Het betoog van Wilders richtte zich voor een groot deel op wat hij noemt "de islamisering van Nederland", al jarenlang zijn speerpunt. "De islam is een groot gevaar", zei de PVV-leider, die benadrukte dat de ideologie niet bij Nederland past. "Ik wil geen vrijheid geven aan een ideologie die homo's van daken wil gooien of vrouwen minderwaardig vindt."

Wilders zei ook dat hij nog steeds als de "wiedeweerga" een asielstop wil. Volgens hem is het een "nationale zelfmoord" om de grenzen "wagenwijd open te laten staan".

Hij kwam in het debat met cijfers waaruit blijkt dat het grootste deel van de verdachten van (seksuele) misdrijven bestaat uit mensen met een migratieachtergrond. "We hebben geen mannenprobleem in Nederland, we hebben een allochtonenprobleem en een islamprobleem."

'Niets mee gedaan'

Dat Wilders zijn bekende punten maakte, kwam hem op fikse kritiek te staan van een aantal andere partijleiders. "Wilders hád de macht, hij hád de zetels, maar hij heeft er niets mee gedaan", zei D66-leider Jetten. Timmermans van GroenLinks-PvdA verwees ook naar de kabinetsdeelname van de PVV. "U zat aan de knoppen, maar u heeft er niets mee gedaan."

Timmermans interrumpeert Wilders:

De PVV maakte als grootste partij in een klein jaar regeringsdeelname geen van haar verkiezingsbeloftes waar, zei Timmermans. De GL-PvdA-leider noemde lagere huren, goedkopere boodschappen, afschaffen van het eigen risico en een strenger asielbeleid als voorbeeld.

SP-leider Dijk kwam met voorbeelden waar andere partijen de PVV juist probeerden te helpen, onder meer bij de marktwerking in de zorg en de prijzen in de supermarkten. Ook aan die dingen hebben de destijds verantwoordelijke PVV-ministers volgens Dijk "niets gedaan".

De PVV-leider wilde niks weten van de kritiek. Wilders erkende dat je "iets moet doen" met de 2,5 miljoen stemmen die hij had gekregen, "maar dan moet dat ook wel kunnen". Naar eigen zeggen werd hij in de coalitie "tegengewerkt en tegengewerkt en tegengewerkt".

Dwarsliggen

Vooral NSC moest het hierbij ontgelden. Die partij heeft volgens Wilders "vanaf dag één" dwarsgelegen, waardoor het veel strengere asielbeleid dat was beloofd er nog niet is. NSC-fractieleider Van Hijum verweet Wilders en oud-PVV-minister Faber van Asiel de wetgeving juist te hebben vertraagd.

De Algemene Politieke Beschouwingen duren twee dagen. Tot nu toe ging het debat zoals verwacht nauwelijks over de gisteren gepresenteerde beleidsarme Miljoenennota en had het meer weg van een verkiezingsdebat. Na de PVV-leider komen vanmiddag en vanavond (en mogelijk vannacht) nog veertien fractieleiders aan het woord.

Ook de wolf kwam nog aan bod:

De Tweede Kamer praat vandaag en morgen tijdens de Algemene Politieke Beschouwingen over de plannen van het demissionaire kabinet of waarschijnlijk vooral over wat er niet in die plannen staat. Want vanwege de demissionaire status van het kabinet zaten er weinig nieuwe voorstellen in het koffertje van de minister van Financiën en met de verkiezingen voor de deur zullen partijen hun eigen ideeën zeker voor het voetlicht willen brengen.

Het demissionaire kabinet kwam zoals verwacht niet met grote plannen. Logisch, want de begroting leunt na het vertrek van PVV en NSC slechts op de 32 Kamerzetels van VVD en BBB. Het kabinet benadrukte gisteren wel te willen inzetten op investeren in defensie, het bevorderen van vrije handel en het versterken van de koopkracht voor middeninkomens.

De vraag is in welke mate andere partijen in de Kamer deze plannen zullen willen veranderen of uitbreiden. Partijen gaven gisteren al aan dat ze vinden dat het rompkabinet pijnlijke keuzes vermijdt en dat er meer moet gebeuren. Na de verkiezingen zullen de verhoudingen weer anders zijn; dan zullen de begroting en de plannen voor 2026 sowieso veranderen.

Zo wil GroenLinks-PvdA-leider Timmermans na de verkiezingen van 29 oktober met andere partijen een akkoord sluiten om de begroting van volgend jaar toch weer om te gooien en de woningbouw te versnellen.

CDA-leider Bontenbal vindt dat het kabinet te veel bezig is met lastenverlichting op de korte termijn, hij mist plannen voor de toekomst. D66 en SP willen onder meer de onderwijsbezuinigingen van tafel. De PVV wil meer maatregelen om de asielstroom omlaag te brengen, JA21 vindt het jammer dat de korting op de brandstofaccijns eenmalig is.

Vandaag en morgen zal blijken met welke andere plannen partijen voor komend jaar komen en welke daarvan een meerderheid in de Kamer krijgen.

Rellen

Ook wordt dan duidelijk of de partijen een beetje hebben geluisterd naar de boodschap van de koning die de wens uitsprak dat partijen "gezamenlijk stappen vooruit blijven zetten" en elkaar "op een volwassen manier de hand reiken".

VVD-leider Yesilgöz had het gevoel dat iedereen in de zaal zich aangesproken voelde en hoopt dat de oppositiepartijen vandaag niet "met een meerderheid de boel totaal zullen verbouwen". BBB-leider Van der Plas sloot zich daarbij aan. "Je kunt wel gaan rellen en alles stopzetten, maar dat wil Nederland niet."

De oppositiepartijen wijzen ook op de rol van de (voormalige) regeringspartijen in het gepolariseerde klimaat. "Er zit een kabinet dat de problemen alleen maar vergroot heeft door ruzie te maken op sociale media", vindt Esther Ouwehand van de Partij voor de Dieren. ChristenUnie-leider Bikker ziet een kabinet dat "voortdurend struikelt".

Eerste spreker

PVV-leider Wilders is straks als leider van de grootste oppositiepartij in de Tweede Kamer de eerste spreker. Hij blijft in elk geval het verschil in standpunten duidelijk naar voren brengen. "Het politieke midden van compromissen zorgt ervoor dat er niks verandert in Nederland", zei hij gisteren na afloop van de Troonrede.

Waar te zien?

De Algemene Beschouwingen zijn vandaag te volgen via de livestream op NOS.nl, via NPO 1 en NPO Politiek.

De hardheid in de Haagse politiek heeft demissionair premier Schoof verbaasd. Dat heeft hij gezegd in het radioprogramma Met het Oog op Morgen op NPO Radio 1. Schoof draait al tientallen jaren mee in Den Haag, meestal in functies dicht tegen de politiek aan, maar dat het er zo hard aan toe zou kunnen gaan, had hij niet verwacht.

"Je weet het wel", zegt Schoof, na veertig jaar "alle binnenkamers en premiers" te hebben gezien, maar "als je er middenin zit, is het toch anders". Vooral dat bij sommige kwesties politieke "gecalculeerde overwegingen" een grotere rol spelen dan de inhoud had Schoof niet gedacht.

In het kabinet hadden de vier partijen eigenlijk wel een goede samenwerking, zegt Schoof, maar het verbaasde hem hoe moeilijk het was om vanuit het kabinet een "brug te slaan" naar de vier fracties in de Kamer. "Geen fractie uitgezonderd," voegt hij daar onmiddellijk aan toe.

Schoof wil daar overigens ook niet "over zeuren". "Als je er niet tegen kan, moet je er ook niet in gaan zitten, maar het is echt wel hard ja."

Totaal verbijsterd

Toen het kabinet van PVV, VVD, NSC en BBB in juli 2024 op het bordes stond, wist Schoof best dat het samenwerkingsmodel moeilijk kon worden, maar dat het zo moeilijk zou worden had hij niet kunnen denken.

Het was volgens Schoof overigens zeker niet alleen de hardheid in de politiek die ervoor zorgde dat de vier partijen de eindstreep niet haalden. "Het zijn toch vier heel verschillende partijen, met betrekking tot ideologie en wat men met Nederland wil." In het hoofdlijnenakkoord werd volgens Schoof vastgelegd wat de vier aankonden, maar dat was "blijkbaar niet voldoende" om dat echt als "dragend vehikel" te gebruiken.

Dat na de PVV ook NSC het kabinet zou verlaten, zegt Schoof totaal niet te hebben zien aankomen. Op vrijdag 22 augustus zei demissionair minister Veldkamp van Buitenlandse Zaken geen steun en ruimte te voelen om het beleid tegen Israël aan te scherpen. Na zijn vertrek stapten ook alle andere NSC-ministers en staatssecretarissen uit het kabinet.

Schoof zegt dat hij "totaal verbijsterd" was toen het gebeurde, omdat de sfeer bij de begrotingsbesprekingen volgens hem die dagen juist goed was.

Hij heeft NSC naar eigen zeggen nog geprobeerd te bewegen om het besluit over het weekend heen te tillen, omdat het in zijn idee in een "vlaag van emotie" was genomen. Zelf was hij door de gebeurtenissen "langer van slag dan normaal". "Je trekt het je ook aan, je voelt je toch verantwoordelijk voor het team." Op de vraag of hij het allemaal als hard gelag ervaart, zegt Schoof nu vooral vooruit te willen kijken.

Dingen voor elkaar krijgen

Schoof realiseert zich, vanwege de huidige peilingen, dat de formatie na de verkiezingen nog wel eens "een dobber kan worden" en dat het zomaar zou kunnen dat het demissionaire kabinet van VVD en BBB nog een jaar moet aanblijven. "Ik gun Nederland een missionair kabinet en het liefst zo snel mogelijk", maar omdat het dus ook "nog een tijdje kan duren" wil Schoof samen met de partijen in de Kamer stappen zetten en als kabinet "dingen voor elkaar krijgen".

Dat daar bescheidenheid bij past, erkent hij ook; het zittende kabinet rust nog slechts op de 32 zetels van VVD en BBB. Toch voelt hij energie genoeg om verder te gaan. Vergeleken met een marathon die Schoof graag loopt, zit hij gevoelsmatig nog niet op de helft. En mocht het dan toch nog een jaar gaan duren? "Dan maken we er een prachtig jaar van."

De rituelen waren hetzelfde: de rijtoer met koetsen, de koning die de Troonrede voorleest, de balkonscène, de minister in jacquet die een koffertje komt brengen naar de Tweede Kamer. Maar anders dan normaal zaten in dat koffertje, en in die Troonrede, nauwelijks ideeën voor de toekomst. Die worden gelaten aan de politici die er na de verkiezingen over gaan.

De terughoudendheid is niet verwonderlijk. Het kabinet is nogal demissionair, gesteund door nog slechts de 32 Kamerzetels van BBB en VVD. En over zes weken zijn de Tweede Kamerverkiezingen al. Wat minister Heinen van Financiën vandaag presenteerde was een sluitende begroting - want die heeft het land wel nodig - en dat was het. "Onze uitgangspositie is goed", gaf Heinen nog mee. "De economie groeit, de koopkracht stijgt, de staatsschuld is laag."

Polsstok van het regeringsbeleid

De Troonrede, waarin het nieuwe beleid altijd wordt aangekondigd, was kort (een derde minder woorden dan vorig jaar). Maar het kabinet had via koning Willem-Alexander wel één duidelijke boodschap: reik elkaar nou de hand. Dat geldt voor burgers die tegenover elkaar staan, maar ook voor de politiek. "Om tot oplossingen te komen voor problemen die leven in de samenleving."

De tijd die dit kabinet-Schoof nog rest, moet de Kamer daarbij helpen, was de dringende oproep aan het begin van de Troonrede. "De polsstok van het regeringsbeleid reikt niet verder dan u toestaat", zei Willem-Alexander namens de demissionair premier tegen de Eerste en Tweede Kamerleden in de zaal. Maar echt grote sprongen gaat de ploeg van Schoof de komende tijd niet meer maken.

Wie de grote problemen wel gaat aanpakken, en vooral hoe dan, daar gaan de partijen het morgen en overmorgen over hebben in de Algemene Politieke Beschouwingen (APB). Doorgaans worden in dat tweedaagse debat dat volgt op Prinsjesdag de kabinetsplannen de hemel in geprezen/met de grond gelijk gemaakt. Dat zal dit keer anders zijn.

Zo zag Prinsjesdag 2025 eruit:

Twee jaar geleden waren de omstandigheden vergelijkbaar met nu: er was een demissionair kabinet (Rutte IV) en er zaten verkiezingen aan te komen. Toen deed de oppositie in de Tweede Kamer in de APB een serieuze poging de begroting flink te verbouwen. Dat bleek vervolgens overigens toch wat ingewikkelder te liggen, want plannen van de oppositie bleken te moeilijk of te duur.

Dit keer sturen partijen niet echt aan op zo'n verbouwing van de begroting, kleine plussen en minnen daargelaten. Voor zo'n verbouwing moet je samen optrekkken, maar daarvoor zijn de verhoudingen tussen de partijen nu niet goed genoeg. Te horen is dat ze elkaar niet veel hebben opgezocht in aanloop naar Prinsjesdag.

Verschil met twee jaar geleden is ook dat de verkiezingen een stukje dichter op de APB liggen. Daarmee wordt het woensdag en donderdag vooral een verkiezingsdebat. "Het is de aftrap van de campagne", klinkt het.

Wie zoekt wie op?

Het debat zal een interessant inkijkje bieden in de aanstaande verkiezingscampagne. Wie zoekt wie op om mee te debatteren? Welke thema's worden aangesneden door welke partijen? En welke problemen komen helemaal niet aan bod? Is migratie nog een groot thema? Welke partij eist het (voor de kiezers belangrijke) onderwerp wonen op?

Ook zal snel zichtbaar worden of er, de koning indachtig, al handreikingen worden gedaan. Het zou de gemiddelde kiezer verbazen, maar sommige partijen hebben daar wel oren naar. "Laten we kijken wat we nu al kunnen regelen en niet wachten op een kabinetsformatie", zei bijvoorbeeld D66-voorman Jetten. VVD-leider Yesilgöz zei vooral te hopen dat de Haagse politiek de komende dagen laat zien dat Nederland te besturen is.

Maar er zijn ook partijen die er vooral een stevig debat van willen maken om verschillen duidelijk te maken. "Het moet wel ergens over gaan", zei Esther Ouwehand van de Partij voor de Dieren bijvoorbeeld. PVV-leider Wilders was ook niet enthousiast over het tegengaan van polarisatie. "Het politieke midden van compromissen zorgt dat er niks verandert in Nederland", stelde hij.

Mogelijk zet Wilders daarmee morgen de toon in het debat, want hij komt als leider van de grootste oppositiepartij als eerste aan het woord. De beschouwingen beginnen om 10.15 uur en staan morgen tot laat in de avond op de agenda.

De 'beleidsarme' begroting met weinig verrassingen zorgt er deze Prinsjesdag voor dat het nauwelijks over nieuwe inhoudelijke plannen gaat. Over één ding zijn alle politieke partijen het wel eens: de politiek moet nu echt haast maken met het nemen van belangrijke besluiten.

GroenLinks-PvdA-leider Timmermans wil na de verkiezingen van 29 oktober met andere partijen een akkoord sluiten, om de begroting van volgend jaar toch weer om te gooien. Zo wil hij onder meer de woningbouw versnellen. "Als je moet wachten tot er een nieuw kabinet is, kan het een verloren jaar worden", waarschuwt hij.

Ook D66 wil de komende tijd vooruit. "Het belangrijkste is om de onderwijsbezuinigingen van tafel te krijgen, meer klimaatregelen te nemen en door te gaan met de woningbouw", zegt fractieleider Jetten.

Ook SP-voorman Dijk ziet kansen voordat de verkiezingen er zijn. "De Tweede Kamer is niet demissionair. Dus we kunnen nog wel wat doen, zoals bezuinigen op zorg en onderwijs van tafel krijgen en de verkorting van de duur van de WW schrappen."

Andere politiek leiders, zoals Yesilgöz (VVD) en Dassen (Volt) zien na de verkiezingen liever zo snel mogelijk een nieuw kabinet op het bordes. "Wat mij betreft voor de kerst", zegt Dassen. "Het belangrijkste is nu dat we een keiharde verkiezingsstrijd voeren, met nieuwe ideeën."

"Gezond-verstand-Troonrede"

Totdat dat nieuwe kabinet op het bordes staat, moeten de overgebleven coalitiepartijen VVD en BBB (samen goed voor 32 zetels) voor al hun plannen meerderheden vinden in de Tweede Kamer. De politiek kreeg in de Troonrede een klein standje, met de wens dat partijen "gezamenlijk stappen vooruit blijven zetten" en elkaar "op een volwassen manier de hand reiken".

"Ik had het gevoel dat iedereen zich aangesproken voelde in de zaal", zegt Yesilgöz, leider van de VVD. "We moeten echt laten zien dat dit land goed bestuurbaar is, met mensen die verantwoordelijkheid dragen." Wel wijst ze daarbij vooral naar de oppositiepartijen. Daarvan hoopt ze "dat ze niet met een meerderheid de boel totaal zullen verbouwen."

Daar sluit BBB-leider Van der Plas zich bij aan. "Het is zaak dat we, met name ook de oppositie, het land door laten gaan. Je kunt wel gaan rellen en alles stop zetten, maar dat wil Nederland niet." Zij spreekt verder van "een realistisch verhaal" en "een gezond-verstand-Troonrede".

Ruzie op sociale media

Veel oppositiepartijen zien de (oud-)regeringspartijen juist als boosdoener. "Er zit een kabinet dat de problemen alleen maar heeft vergroot door ruzie te maken op sociale media", zegt Esther Ouwehand van de Partij voor de Dieren. Zij vindt daarnaast dat er in de Troonrede veel te weinig aandacht was voor klimaat en natuur.

"Een kabinet dat voortdurend struikelt kan niet echt vaart maken", vindt ook ChristenUnie-leider Bikker. Zij wil dat het "kreupele kabinet" aan de slag gaat met woningbouw en de opbouw van defensie. "Hier staat wel een Kamer van 150 zetels die kan laten zien wat ze wel kunnen."

"De koning doet ontzettend zijn best, maar zei uiteindelijk niks", zegt Geert Wilders van de grootste Kamerfractie, de PVV. "Er gebeurt bijna niets aan belangrijke onderwerpen, zoals het omlaag brengen van de asielinstroom." De twee asielwetten, die deels door PVV-minister Faber zijn gemaakt, vindt Wilders niet ver genoeg gaan.

'Niet overtuigend'

CDA-leider Bontenbal vindt dat in de Miljoenennota keuzes worden vooruitgeschoven. "Het is zuur dat grote punten niet in deze begroting zitten. Het kabinet is heel erg bezig met lastenverlichting voor de korte termijn, maar investeert te weinig in het verdienvermogen in de toekomst."

Ook Joost Eerdmans, voorman van JA21, ziet "wat addertjes onder het gras" in de Miljoenennota. "Positieve punten, zoals de korting op de brandstofaccijns, zijn incidenteel. En pijnlijke maatregelen, zoals de vliegtaks, zijn structureel".

Chris Stoffer (SGP) miste juist vooral weer aandacht voor het gezin, de Israëlische gijzelaars in Gaza en plannen voor het terugdringen van abortussen. Forum voor Democratie-fractievoorzitter De Vos had graag gezien dat de stikstofdoelen geschrapt worden. Stephan Van Baarle (Denk) wil dat het demissionaire kabinet stopt met wapens van Israël kopen en meer doet aan armoede.

NSC'er Van Hijum, die een paar weken terug nog mee overlegde over de Miljoenennota, vindt de voorstellen "ook niet overtuigend". Van Hijum: "Er staat ons maar één ding doen: kijken wat nodig is om er met elkaar vooruitgang in te boeken."

Op de middellange termijn is de vanmiddag gepresenteerde begroting van het demissionaire kabinet-Schoof niet houdbaar, concludeert de Raad van State. Het belangrijkste adviesorgaan van de regering kijkt elk jaar naar hoe het kabinet de in- en uitgaven boekt en of dat volgens de regels gaat.

Hoewel de begroting op papier dit jaar en volgend jaar wel sluitend is en aan de Europese en nationale regels voldoet, worden rekeningen doorgeschoven naar de toekomst en daarmee naar volgende kabinetten.

Het huidige niveau van collectieve voorzieningen kan dan in gevaar komen, waarschuwt de Raad van State. Alleen gokken op economische voorspoed is volgens de raad geen goed idee, gezien de economisch onzekere tijden en de geopolitieke spanningen.

Sowieso is er vanwege de vergrijzing in de toekomst steeds meer geld nodig voor de zorg en de AOW.

Brandstofaccijns

De Raad van State ziet dat het demissionaire kabinet wel een eerste aanzet heeft gedaan om de overheidsfinanciën verder op orde te krijgen, maar de echte slag moet nog gemaakt worden, zegt vicepresident Thom de Graaf.

Zo wordt de verlaging van de brandstofaccijns nog een jaar doorgezet. Goed nieuws voor de automobilist, die anders per 1 januari 25 cent meer kwijt zou zijn per liter benzine. Maar deze lastenverlichting betekent een gat in de begroting die pas na 2026 volledig wordt gedekt, met toch weer een lastenverzwaring van 135 miljoen voor de burger, stelt de Raad van State. "Dit verdient geen schoonheidsprijs."

Ook is de Raad van State kritisch over het besluit om geld weg te halen bij de ministeries door ze niet volledig te compenseren voor de hogere prijzen. Dat kan ten koste gaan van de dienstverlening van de overheid, waarschuwt het instituut. Sommige ministeries hebben bovendien meer last van stijgende kosten dan andere, waardoor deze kaasschaafmethode ongelijk uitvalt. Bouwen en wegen aanleggen is bijvoorbeeld veel duurder geworden.

Kijk verder vooruit

De Raad van State maakt zich zorgen over de kortetermijnfocus van de politiek. Juist omdat we te maken hebben met onzekere tijden moeten we scherpe keuzes maken om Nederland op de lange termijn financieel sterk te houden. Het advies van De Graaf: "Kijk dan verder dan de cyclus van vier jaar."

Maar dat is niet aan het huidige kabinet en de huidige Tweede Kamer, stelt hij. Zelfs de nieuwe Tweede Kamer zou na de verkiezingen in het begin terughoudend moeten zijn, tot er een nieuw kabinet op het bordes staat.

De nieuwe Tweede Kamer moet voor het einde van het jaar stemmen over deze begroting, maar als die nog vol in de verkiezingskoorts de begroting helemaal verbouwt en dichttimmert, wordt een nieuw kabinet klemgezet.

Helemaal gerust zijn ze er bij de Raad van State niet op. "De ervaring leert bovendien dat het gemakkelijker is om ad-hoccoalities te vormen voor extra uitgaven of lastenverlichting dan voor bezuinigingen of lastenverzwaring."

Minister Heinen van Financiën vindt het "eeuwig zonde" dat hij vandaag de Miljoenennota naar de Tweede Kamer heeft gestuurd namens een demissionair kabinet. Bij de aanbieding van het traditionele koffertje refereerde hij aan vorig jaar, toen hij dat voor de eerste keer deed namens het kabinet-Schoof.

"Het vertrouwen in het kabinet was groot", aldus Heinen. Het zou de problemen van de gewone Nederlanders gaan aanpakken. Maar omdat de coalitie in juni uit elkaar viel, rest hem nu het aanbieden van een Miljoenennota met nauwelijks nieuwe plannen.

Dat vertrouwen is in een jaar tijd gedaald. "Niet alleen in het kabinet, maar in de hele politiek. Dat moet echt anders. We moeten het landsbelang weer vooropstellen", zei de VVD-minister. "We lijken onvoldoende te beseffen wat er op het spel staat."

Het is goed mogelijk het tij te keren, denkt Heinen. "Onze uitgangspositie is goed. De economie groeit, de koopkracht stijgt, de staatsschuld is laag. En we leven in een van de gelukkigste en welvarendste landen ter wereld. Ook dat beseffen we te weinig."

Volgens Heinen liggen er voor het komend jaar drie grote opgaves voor de politiek. Allereerst het op orde brengen van onze internationale veiligheid, met de oorlog in Oekraïne. Daarom gaat er 3,4 miljard euro meer dan afgelopen jaar naar defensie. Ook zet het kabinet in op een sterkere economie door onder meer de vrije handel te bevorderen. De derde opgave is de portemonnee van mensen met een middeninkomen, zei de minister.

'Belangrijke stappen'

Er worden "belangrijke stappen" gezet om het tij te keren, schrijft de minister van Financiën in zijn toelichting op de Rijksbegroting voor 2026.

Hij noemt onder meer:

Stikstofbeleid

Eerder was al naar buiten gekomen dat er 2,6 miljard extra wordt uitgetrokken voor het stikstofbeleid. En vandaag is duidelijk geworden hoe de speciale ministeriële commissie onder leiding van premier Schoof dit bedrag wil inzetten: er komen vrijwillige stoppersregelingen voor boeren, bedragen voor innovaties in stallen en subsidies voor natuurverbeteringsprojecten.

De commissie zet in op "doelsturing", dat wil zeggen dat boeren "vanuit hun eigen expertise en ondernemerschap" mogen bepalen hoe ze de opgelegde stikstofreductiedoelen willen bereiken. Het is de bedoeling dat daarbij een toezicht- en handhavingssysteem wordt ontwikkeld.

De Tweede Kamer vraagt al lang om concrete plannen die ervoor moeten zorgen dat Nederland van het stikstofslot kan en er weer natuurvergunningen kunnen worden afgegeven voor bijvoorbeeld bouwprojecten. Het is de vraag of dit voldoende is om de inmiddels zeer grote oppositie over de streep te trekken.

Andere opvallende maatregelen: vliegtaks en bodycams

Vorige week werd al bekend dat het kabinet bijna een half miljard euro extra voor de techindustrie uittrekt.

Verder wordt de nationale CO2-heffing voor de industrie buiten werking gesteld. Deze regeling blijft op papier bestaan, maar wordt zo ingericht dat bedrijven er geen last meer van hebben.

Wat ook al gelekt was, is dat huishoudens volgend jaar gemiddeld 1,3 procent meer te besteden hebben. Dat is meer te danken aan economische ontwikkelingen dan aan beleid. Gepensioneerden gaan er met 1.5 procent het meest op vooruit.

De staatsschuld komt volgend jaar uit op 47,8 procent van het bruto binnenlands product (bbp). Met een begrotingstekort van 2,9 procent blijft het kabinet net binnen de marge die de EU heeft gesteld.

Mensen lijken steeds vaker tegenover elkaar te staan, bijvoorbeeld op straat, online, op universiteiten en in de politiek. Dat zei koning Willem-Alexander in de Troonrede die hij namens de regering voorlas in de Koninklijke Schouwburg in Den Haag.

"Debat en verschil van inzicht horen bij een levende democratie", voegde hij eraan toen. "Wat er ook bij hoort, is de bereidheid om elkaar over die verschillen heen op een volwassen manier de hand te reiken." De koning benadrukte dat het gelijk van de een niet automatisch het ongelijk van een ander betekent. "De maatschappelijke werkelijkheid is bijna altijd oneindig meer complex dan dat."

Namens het kabinet zei de koning tegen de verzamelde parlementariërs "dat nog meer dan anders de polsstok van het regeringsbeleid niet verder reikt dan u toestaat". Hij doelde daarmee op de coalitie die na het vertrek van PVV en NSC nog maar bestaat uit twee partijen.

Grote vraagstukken

Dat maakt volgens de koning dat de oproep tot handreiking ook geldt voor het kabinet "om tot oplossingen te komen voor problemen die leven in de samenleving". Volgens Willem-Alexander bestaan er geen "snelle en gemakkelijke antwoorden" op de grote vraagstukken die spelen in de politiek en samenleving.

De koning sprak namens het kabinet de wens uit om elkaar in de samenleving én de politiek meer de hand te reiken:

In de Troonrede ging de koning in op allerlei beleidsterreinen waaraan het demissionaire kabinet-Schoof nog aandacht wil geven. Hij noemde onder meer migratie, de hersteloperaties Groningen en Toeslagen, zorg en stikstof.

Volgens de koning kennen "de dagelijkse zorgen van mensen over werk, wijk en woning geen pauzeknop". Hij noemde een fatsoenlijk inkomen, een huis, toegankelijke zorg, een sociaal vangnet en onderwijs "dat kinderen allereerst de basisvaardigheden leert". Dat zijn onderwerpen die mensen primair bezighouden, zei hij.

Ook ging de koning in op veiligheid van de eigen omgeving. Die moet beter en dat vraagt "een stevige aanpak", zei Willem-Alexander. "We kunnen niet accepteren dat meisjes en vrouwen zich op straat niet veilig voelen, of mensen met een keppeltje op of hoofddoek om. Of dat twee mensen van hetzelfde geslacht niet hand in hand kunnen lopen."

NAVO en Gaza

Aan het begin van de toespraak blikte Willem-Alexander terug op de NAVO-top afgelopen zomer in Den Haag. Hij sprak van een succesvolle top, die volgens hem "vrijwel meteen" historisch werd genoemd. De koning stelde dat tachtig jaar na de Tweede Wereldoorlog "vraagstukken van vrede en veiligheid" opnieuw urgent zijn.

De koning had het ook over de oorlog in Gaza, die tot veel maatschappelijke discussie leidt. Hij zei dat iedereen wil dat zo snel mogelijk een einde komt aan het menselijk lijden. Het demissionaire kabinet hoopt volgens hem "vurig" dat mensen op dit onderwerp niet nog verder tegenover elkaar komen te staan.

Vierde Troonrede in Koninklijke Schouwburg

Het was voor de vierde keer dat de Troonrede werd voorgelezen in de Koninklijke Schouwburg van Den Haag. Vanwege de verbouwing van het Binnenhof is de Ridderzaal geen optie.

Voor koning Willem-Alexander was het de dertiende Troonrede die hij voorlas. De rede van dit jaar was een stuk korter dan de afgelopen jaren: zo'n 1800 woorden. Vorig jaar waren het er nog bijna 2600 en het jaar daarvoor ongeveer 2550.

Het kabinet kondigt vanmiddag de terugkeer van subsidie voor windparken op zee aan. Dat bevestigen bronnen aan de NOS. Volgend jaar wordt er een kleine miljard euro uitgetrokken om te voorkomen dat de bouw van windparken stilvalt. De afgelopen jaren werden grote windparken op de Noordzee zonder subsidie aanbesteed.

In het Verenigd Koninkrijk, Duitsland, België en Denemarken zijn de laatste tijd aanbestedingsprocedures voor windparken op zee mislukt. Geen enkel energiebedrijf durfde de investering aan.

Dat komt omdat de bouwkosten de afgelopen jaren met dertig tot veertig procent zijn toegenomen. Bovendien is er onzekerheid over de toekomstige afname van elektriciteit door de industrie. Volgens het kabinet is er geen alternatief voor windparken op zee als het gaat om het opwekken van hele grote hoeveelheden duurzame elektriciteit.

Risico's bij vertragingen

Landelijk netbeheerder Tennet is al ver gevorderd met de aanleg van de infrastructuur voor toekomstige windparken op de Noordzee. Vertraging van de bouw van die windparken zorgt voor enorme kostenverhogingen bij Tennet. De 'gewone' subsidieregeling zoals die volgend jaar wordt toegepast is tijdelijk. Het kabinet bereidt wetgeving voor om de financiering in de toekomst gelijk te trekken met die in landen als Denemarken en het Verenigd Koninkrijk.

Het gaat dan om de zogenoemde 'contracts for difference.' Dat betekent dat bij een lage elektriciteitsprijs er subsidie verleend wordt. Bij een heel hoge elektriciteitsprijs wordt de winst van het energiebedrijf afgeroomd. Binnen een bepaalde bandbreedte doet de markt zijn werk.

Hoeveel de subsidie voor windparken op zee de belastingbetaler precies gaat kosten is onzeker. Dat hangt uiteindelijk af van de toekomstige elektriciteitsprijs waar de bouwer van de windparken mee te maken krijgt.

Een groep van 84 Syriërs is vanmorgen vanaf Rotterdam The Hague Airport vertrokken naar hun thuisland. Het is voor het eerst dat de Nederlandse overheid een chartervlucht inzet om Syriërs terug te vliegen. Het ministerie van Asiel en Migratie nodigde de pers uit om bij het moment aanwezig te zijn.

De groep van Syriërs stapte vrijwillig in het vliegtuig, zegt het ministerie van Asiel en Migratie. De overgrote meerderheid had een tijdelijke verblijfsstatus in Nederland of zat nog in de asielprocedure. Op de luchthaven moesten die passagiers vanmorgen vroeg een formulier ondertekenen. Met hun handtekening gingen ze akkoord met de intrekking van hun asielprocedure.

Daarnaast zitten er ook mensen aan boord met een zogeheten vertrekplicht. Dat betekent dat ze Nederland moeten verlaten, omdat ze geen recht op verblijf hebben. Bij Syriërs gebeurt dit vertrek niet gedwongen.

We spraken vertrekkende Syriërs, sommigen wilden vanwege hun veiligheid niet herkenbaar in beeld:

Een jongen van 12 jaar heeft een Syrische vlag om zijn schouders geslagen. "Ik heb Syrië nog nooit gezien. Vier maanden nadat ik was geboren, zijn we vertrokken. Ik vind het best wel spannend." Hij vertelt dat hij in september begint met school: "Die is net gebouwd. Maar ik ga ook Nederland missen: de mensen, de school en de juffen."

Abdullah (21) reist terug naar Aleppo. Daar wachten zijn twee kinderen op hem, die hij al twee jaar niet heeft gezien. "Ik heb lang gewacht op de Immigratie- en Naturalisatiedienst (IND), zodat mijn kinderen hierheen konden komen. Maar zij komen niet. Daarom wil ik terug. Het was een moeilijke beslissing, omdat mijn broer en moeder hier wonen in Nederland, mijn vrouw en kinderen daar."

Hij heeft nog geen huis in Aleppo. "Ik moet op zoek naar onderdak en een baan als chef. Ik werkte in een restaurant." Over de veiligheid in Syrië denkt hij niet te veel na. "Over tien of vijftien jaar is de situatie in het land pas echt weer goed."

Veiligheid

De Syriërs die nu teruggaan hebben van de overheid geld gekregen, een zogeheten terugkeerondersteuning. Volwassenen hebben 2800 euro gekregen en kinderen 1650 euro. Het vliegtuig maakt een tussenstop in Istanbul. Vervolgens vliegt het door naar de Syrische hoofdstad Damascus, waar het aan het begin van de middag aankomt.

Dat veel van de vertrekkers vrijwillig teruggaan naar Syrië, verbaast Yvonne Bussche, directeur van Solid Road, niet. Haar organisatie helpt asielzoekers, vluchtelingen en migranten met terugkeer. "Ze keren terug omdat ze hun familie missen en heimwee hebben."

Een andere belangrijke reden is de val van Assad, zegt Bussche. Onder het regime van voormalig president Assad vreesden veel Syriërs voor hun veiligheid. Asielzoekers uit het land kregen door die terechte vrees vrijwel altijd het recht om in Nederland te verblijven.

'Voorbarig'

Toen het regime in december 2024 viel, rees vrijwel direct de vraag: gaan Syriërs die naar Nederland vluchtten nu terug? Volgens cijfers van de Dienst Terugkeer en Vertrek (DTV) vertrokken er tussen 1 januari en 31 augustus dit jaar ruim 700 Syriërs uit Nederland. In totaal wonen er ongeveer 150.000 Syriërs in Nederland.

In een brief aan de Tweede Kamer schreef demissionair asielminister Van Weel (VVD) ook dat Syrië voor veel meer Syriërs als veilig kan worden verklaard om naartoe terug te keren. Veel vluchtelingenorganisaties zijn het daar niet mee eens: zij noemden het besluit voorbarig en stellen dat het niet overal in Syrië veilig is.

Kleurcode blijft rood

Wil Eikelboom, asieladvocaat bij het advocatenkantoor Prakken d'Oliveira noemt het dubieus dat de Nederlandse overheid een groep Syriërs laat terugkeren." De rechter heeft niet bevestigd dat Syrië veilig is", zegt hij. "Het is riskant om erheen te gaan, zeker met kinderen."

Hij plaatst een kanttekening bij het feit dat Syriërs vrijwillig vertrokken. "Dat moet wel een keuze zijn die gebaseerd is op de juiste feiten en motieven. Dus niet op basis van een uitzichtloos bestaan in een azc, jarenlang wachtend op een beslissing over asielaanvraag en gezinshereniging."

Ook Amnesty International spreekt zich uit over de veiligheidssituatie van de teruggekeerde groep. "Wij zeggen tot nu toe dat het in Syrië niet veilig is."

Ook het ministerie van Buitenlandse Zaken adviseert om in geen enkele situatie naar het land af te reizen. De kleurcode van het reisadvies voor het land is rood.

Een groot deel van de Nederlandse kiezers heeft weinig vertrouwen in de politiek. Ook verwachten ze niet dat het na de komende verkiezingen beter wordt. Dat blijkt uit een Prinsjesdagonderzoek van Ipsos I&O in opdracht van de NOS.

Het vertrouwen in de landelijke politiek is na een opleving een jaar geleden weer terug op het gemiddelde niveau van de laatste jaren: 29 procent heeft een beetje tot veel vertrouwen in de politiek, 68 procent weinig tot zeer weinig.

De oorzaak van het wantrouwen ligt er vooral in dat de politiek niet samenwerkt, niets oplost en veel met zichzelf bezig is, zo blijkt uit het onderzoek. Bijna driekwart van de ondervraagden, verdeeld over alle partijen, denkt er zo over.

Kiezers zijn ook niet tevreden over het beleid op het gebied van asiel en migratie (68 procent), de woningmarkt (64 procent) en de gezondheidszorg (53 procent). Onder de kiezers van PVV (87 procent) en JA21 (92 procent) is de onvrede over immigratie en asiel het grootst.

Verdeeldheid

Vorig jaar, toen het kabinet van PVV, VVD, BBB en NSC net was aangetreden, had 44 procent nog vertrouwen in de politiek. Het vertrouwen nam toen vooral sterk toe onder lager en middelbaar opgeleiden, zegt onderzoeker Asher van der Schelde van Ipsos I&O.

"Deze groepen stemmen bovengemiddeld vaak PVV en BBB. Met het aantreden van het kabinet-Schoof hoopten zij dat hun belangen beter bediend zouden worden. Dat is niet gelukt, waardoor het vertrouwen ook onder deze groepen weer terug is op het niveau van voor de voorgaande verkiezingen", aldus Van der Schelde.

Onder de aanhang van de PVV, de grootste partij in de Tweede Kamer, daalde het vertrouwen van 50 naar 14 procent. Onder BBB-kiezers ging dit van 57 naar 13 procent. VVD'ers zijn nog het positiefst: onder hen daalde het vertrouwen van 73 naar 53 procent. Ook is er relatief veel vertrouwen in de politiek bij kiezers van D66 (51 procent) en GroenLinks-PvdA (50 procent).

De NSC-aanhang, waarvan vorig jaar nog 55 procent vertrouwen had in de politiek, is grotendeels verdwenen. Deze partij krijgt ook in de peilingen geen of vrijwel geen zetels meer.

In een peiling van RTL eind augustus, vijf dagen na het vertrek van NSC uit het al gevallen kabinet, had slechts 4 procent van de ondervraagden nog vertrouwen in de politiek. Ipsos I&O heeft geen verklaring voor het verschil met deze peiling. RTL werkt met een eigen panel.

Weinig optimisme over de economie

Als het gaat over verkiezingsthema's, dan zijn de ondervraagden voornamelijk somber over de economie. Gevraagd naar hoe Nederland er over een jaar economisch voorstaat, verwacht 44 procent dat het minder zal gaan. Slechts 7 procent voorziet een groei van de economie. De rest verwacht geen grote verandering of zegt het niet te weten.

Kiezers die een verslechtering van de economische situatie verwachten, komen vooral van de PVV (55 procent), BBB (52 procent) en SP (59 procent). Ook meer dan de helft van de minima (53 procent) is niet optimistisch, ondanks de uitgelekte verwachting van het kabinet dat de koopkracht met gemiddeld 1,3 procent stijgt.

Prinsjesdag live bij de NOS Steun voor Oekraïne

Vergeleken met vorig jaar is de overtuiging dat Nederland Oekraïne moet blijven steunen sterker geworden. Dat percentage steeg van 58 naar 63. De steun voor het CDA-plan voor een belastingverhoging om extra defensie-uitgaven te kunnen doen, blijft steken op 31 procent. 38 procent is tegen zo'n verhoging.

Ook de zogenoemde spreidingswet, die regelt dat gemeenten naar rato asielzoekers moeten opvangen, leidt tot verdeeldheid. 32 procent vindt dat de wet moet worden ingetrokken, 45 procent is het er wel mee eens.

Rapportcijfer kabinet

Slechts 15 procent van de ondervraagden is tevreden over het demissionaire kabinet. Dat is hetzelfde als in april, toen het volledige kabinet-Schoof er nog zat. Kiezers vinden het kabinet niet stabiel genoeg. De val van het kabinet, tot twee keer toe, heeft daarop dus weinig invloed.

Demissionair premier Schoof, die bij 86 procent van de ondervraagden bekend is, krijgt als rapportcijfer gemiddeld een 5,1 en datzelfde cijfer krijgt ook minister Heinen van Financiën, die vanmiddag de Miljoenennota aanbiedt aan de Tweede Kamer. Heinen is bij 31 procent van de mensen bekend.

Slechts 18 procent verwacht dat de politiek na de Tweede Kamerverkiezingen van 29 oktober beter gaat functioneren. Kiezers van GroenLinks-PvdA, CDA en D66 zijn in die groep het sterkst vertegenwoordigd met gemiddeld 30 procent. 37 procent denkt dat dat zeker niet gebeurt. De overige 45 procent weet het niet, of is neutraal.

Verantwoording

Voor dit rapport deed Ipsos I&O online onderzoek onder een representatieve groep van 1115 Nederlanders van 18 jaar en ouder.

De gegevens werden verzameld van zaterdag 13 tot en met maandag 15 september.

Het is de derde dinsdag van september, het kabinet presenteert zijn Miljoenennota en de koning leest als vanouds de Troonrede voor. Tot zover niets nieuws onder de zon. Toch zijn de omstandigheden rond deze Prinsjesdag aanzienlijk anders dan 'normaal'.

Het inmiddels demissionaire kabinet-Schoof had vorig jaar zijn eerste Prinsjesdag. Het zat er toen net twee maanden. Intussen is het kabinet min of meer gehalveerd: in juni vertrok de PVV en in augustus keerde ook NSC de ploeg de rug toe.

Het was voor het eerst dat een hele partij uit een al gevallen kabinet stapte. Met als gevolg dat er nog maar twee van de vier regeringspartijen over zijn: VVD en BBB. Die hebben samen 32 van de 150 zetels in de Tweede Kamer en kunnen er niet voetstoots van uitgaan dat hun plannen erdoorheen komen.

'Toch belangrijk werkstuk'

De Miljoenennota is dan ook "beleidsarm", zei premier Schoof al. Hij bedoelde daarmee dat er geen al te scherpe keuzes gemaakt kunnen worden. "Maar het blijft altijd nog een belangrijk werkstuk."

De inmiddels uitgelekte plannen zijn inderdaad niet radicaal te noemen. Er is duidelijk rekening gehouden met het feit dat er voor elk voorstel voldoende steun moet worden gevonden bij de oppositiepartijen.

Lees hier wat er al is uitgelekt:

Mede door die instabiele politieke situatie blijven grote problemen als de stikstof- en wooncrisis liggen. Aan de andere kant draait de economie gewoon door.

Het Centraal Planbureau voorspelde in augustus dat er komend jaar ondanks alles sprake blijft van een gestage groei, dat de werkloosheid met 4 procent laag blijft en dat de koopkracht verbetert. Vanmiddag komt het CPB met nieuwe cijfers. Vrijdag kwam al naar buiten dat het kabinet ervan uitgaat dat huishoudens het komende jaar gemiddeld 1,3 procent meer te besteden hebben.

Naderende verkiezingen

Het is verder niet voor het eerst dat de Rijksbegroting is opgesteld door een demissionair kabinet, dat in principe enkel nog lopende zaken afhandelt. Sterker: dat kwam sinds 2006 zes keer voor. Er zijn in die negentien jaar zeven kabinetten geweest en er was er maar één dat de hele rit uitzat: Rutte II (VVD en PvdA) .

Wat wel anders is dan bij veel vorige demissionaire Prinsjesdagen, zijn de rap naderende verkiezingen. Over anderhalve maand, op 29 oktober, wordt er een nieuwe Tweede Kamer gekozen. Twee jaar geleden was er een soortgelijke situatie, maar toen waren de verkiezingen een kleine maand later, op 22 november.

Toen bleek ook al dat de Algemene Politieke Beschouwingen, het tweedaagse debat over de Prinsjesdagstukken, in het teken stonden van de aankomende stembusgang. Het zal er morgen en donderdag vast niet anders aan toegaan in de Kamer, waarmee de verkiezingscampagne écht is afgetrapt.

Prinsjesdag bij de NOS

Het demissionaire kabinet wil de regels voor kinderopvangorganisaties aanscherpen. Vanaf 2029 worden winsten begrensd en mogen bestuurders niet meer verdienen dan het maximumsalaris in de publieke sector, dat nu op 246.000 euro ligt.

De plannen maken onderdeel uit van de volledige hervorming van het kinderopvangstelsel, waarbij de opvang bijna gratis moet worden. De overheid wil daarbij het geld rechtstreeks gaan overmaken naar de kinderopvangorganisatie, in plaats van naar de ouder. Zo moet voorkomen dat ouders in de financiële problemen komen, zoals bij het toeslagenschandaal.

Het kabinet verwacht straks bijna 9 miljard euro per jaar naar kinderopvangorganisaties over te maken. Een van de problemen is dat dat kan worden gezien als staatssteun. Om dat te voorkomen wil het kabinet van kinderopvang een zogenoemde 'dienst van algemeen economisch belang' maken, een constructie die ook wordt gebruikt bij woningcorporaties. De overheid mag dan onder strikte voorwaarden financiële steun geven.

Maar dat gaat wel gepaard met strenge regels voor kinderopvangorganisaties: zij mogen niet langer onbeperkt winst maken en komen onder de Wet normering topinkomens te vallen, waarmee volgens het ministerie van Sociale Zaken "excessieve beloningen aan bestuurders" worden voorkomen. Op dit moment is er geen sprake van grote winsten, maar het ministerie wil wel voorkomen dat kinderopvangorganisaties vanaf 2029 hun prijzen flink verhogen.

Kinderopvangorganisaties ontevreden

De Brancheorganisatie Kinderopvang (BK) is niet blij met de stap van staatssecretaris Nobel (Participatie). BK wil dat het geld gewoon aan de ouders wordt overgemaakt in plaats van aan de opvangorganisatie, zoals dat nu meestal ook gebeurt. "Als de staatssecretaris de plannen doorzet, zouden er ongelofelijk veel administratieve regels bijkomen," zegt Dedan Schmidt van BK.

Schmidt denkt dat de regels ervoor zorgen dat organisaties minder snel extra locaties openen, omdat zij investeringen niet snel meer kunnen terugverdienen. "Wij zijn ook voor een redelijk rendement, maar op deze manier worden ondernemers huiverig om een kinderopvangorganisatie te starten. Dan ontstaan er wachtlijsten."

BK vertegenwoordigt onder meer commercieel ingestoken kinderopvangorganisaties en een aantal grote stichtingen. Een andere branchevereniging, Branchevereniging Maatschappelijke Kinderopvang, is juist wel blij met deze stap. "Er gaat fors meer geld uitgetrokken worden voor kinderopvang. Dan is het logisch dat de overheid ook wil dat geld doelmatig wordt besteed."

Ook de stichting voor Werkende ouders is blij met deze stap. "Ik snap gedeeltelijk de zorgen van de ondernemers", zegt voorzitter Marjet Winsemius. "Er spelen echter veel eigen belangen in de sector." Bovenal hoopt de stichting die opkomt voor het belang van de ouders dat hiermee een einde komt aan het ingewikkelde stelsel voor kinderopvangtoeslag.

Nobel zegt in een reactie met de branche om tafel te willen om dat mogelijke problemen op te lossen. "Ondernemers zijn de drijvende kracht achter onze goede kinderopvang. Daarom zorgen we ervoor dat zij kunnen blijven ondernemen en voldoende winsten kunnen blijven maken." Hoe hij dat precies wil regelen, is nog niet duidelijk.

Gratis kinderopvang eerder uitgesteld

De kinderopvang zou eigenlijk in 2025 gratis worden, maar het besluit is inmiddels meerdere keren uitgesteld. Een van de belangrijkste obstakels is het verwachte effect op de vraag: zodra de opvang goedkoper wordt, zullen aanzienlijk meer kinderen er gebruik van maken. De sector kampt echter nu al met personeelstekorten, waardoor er dan te weinig opvangplekken zullen zijn.

"Alleen als we de doelen niet halen, maken we alternatief beleid", schreven coalitiepartijen PVV, VVD, NSC en BBB vorig jaar over klimaat in hun hoofdlijnenakkoord. Ook committeerden ze zich aan bestaande afspraken. In aanloop naar Prinsjesdag maakt de NOS de balans op: wat is daarvan terechtgekomen?

Een jaar geleden concludeerde het Planbureau voor de Leefomgeving (PBL) dat het "hoogstonwaarschijnlijk" was dat de klimaatdoelen werden gehaald. In Nederland ligt dat doel vast in de Klimaatwet: in 2030 moeten we 55 procent minder uitstoten dan in 1990. 2030 is inmiddels over ruim vier jaar. Dat lijkt het ver weg, maar is in beleidsjaren dichtbij.

Welk klimaatbeleid is het afgelopen jaar mede door minister Hermans van Klimaat en Groene Groei geschrapt, afgezwakt of juist ingevoerd?

1. Geschrapt

Waar Hermans' voorganger Jetten (met de portefeuille Klimaat en Energie) werk wilde maken van het afbouwen van fossiele subsidies, waait er nu een andere wind. Zo is de Indirecte Kostencompensatie (IKC) heringevoerd, een subsidie voor bedrijven die grote hoeveelheden (dure) fossiel opgewekte energie gebruiken. Vanaf volgend jaar worden deze honderden miljoenen betaald uit het Klimaatfonds, een pot geld eigenlijk bedoeld om uitstoot naar beneden te brengen.

Een belasting op de productie van nieuw plastic (plastic wordt gemaakt van olie) werd onder druk van de industrie geschrapt. Op Prinsjesdag wordt waarschijnlijk bekend waar het demissionaire kabinet de al ingeboekte honderden miljoenen euro's vandaan gaat halen. Dat gebeurt mogelijk bij de burger, bevestigde het ministerie van Financiën eerder.

De CO2-belasting verdween deze zomer in de prullenbak. Deze gold al sinds 2021, maar de industrie werd vanwege coulance van de overheid tot nu ontzien: in plaats van tientallen miljoenen is er slechts 60.000 euro opgehaald. Nu gaat deze belasting helemaal van tafel. Op Prinsjesdag wordt ook bekend hoe dit begrotingsgat wordt opgevangen. Overigens is er voor bedrijven ook een Europese CO2-belasting.

Subsidies op elektrische auto's en warmtepompen werden in het hoofdlijnenakkoord al geschrapt. Het demissionaire kabinet blijft ook de accijnzenkorting op fossiele brandstof verlengen. Lagere (brandstof)prijzen betekenen meestal meer gebruik en dus meer uitstoot.

Wat betreft landbouw, een van de sectoren met de grootste uitstoot, is er eerder sprake van stilstand: er is geen noemenswaardig beleid geschrapt of ingevoerd.

2. Afgezwakt

Maatwerkafspraken, oftewel speciale afspraken tussen de overheid en de industrie over verduurzamen, waren een belangrijk onderdeel van het klimaatbeleid. De overheid beloofde subsidies aan de dertig grootste industrieën in Nederland in ruil voor vergaande klimaatmaatregelen. De industrie is namelijk een van de grootste uitstoters.

Afgelopen juni werd bekend dat de gesprekken met een groot aantal bedrijven zijn gestopt, onder meer met Shell (olie), BP (olie), Air Liquide (gas), Air Products (gas), ExxonMobil (olie), LyondellBasell (plastic) en Dow Chemical (chemie). Tot nu toe zijn alleen maatwerkafspraken gemaakt met zoutfabrikant Nobian. Het grote wachten is nu op de grootste uitstoter, Tata Steel. De bedrijven die gestopt zijn, zeggen zelf dat dit niet betekent dat ze geen klimaatmaatregelen zullen nemen.

Ook lijken de normen van het Klimaatfonds te zijn opgerekt. Uit deze enorme subsidiepot van 26 miljard euro - specifiek bedoeld om de klimaatdoelen te halen - wordt inmiddels dus ook fossiele subsidie IKC betaald. Ook wil het kabinet een half miljard uit deze pot gebruiken om de energiebelasting voor huishoudens iets te verlagen en liggen er plannen voor een ov-pas voor lage inkomens.

3. Ingevoerd

In 2027 worden belastingvoordelen ingevoerd voor elektrische auto's op de leasemarkt. Ook zal de motorrijtuigenbelasting worden aangepast. Doordat elektrische auto's door hun accu's zwaarder zijn dan benzineauto's, is die belasting nu nog hoger. Daarom wordt het criterium niet meer gewicht, maar voertuigoppervlakte. Aankoopsubsidies zijn inmiddels afgelopen. Er ligt wel een belofte voor extra laadpalen.

Ook stelde Hermans afgelopen april miljarden beschikbaar voor het uitbreiden van het stroomnet. Bedrijven en huishoudens die willen verduurzamen, lopen nu tegen allerlei netcongestieproblemen aan waardoor een aansluiting op het net niet altijd mogelijk is. Wil een bedrijf overstappen van fossiel naar elektriciteit, dan is dat noodzakelijk.

De glastuinbouw - een grootverbruiker van gas - heeft extra geld gekregen om te verduurzamen - al is over de uitwerking nog weinig bekend. Hetzelfde geldt voor groene waterstof en de ondergrondse opslag van CO2 - over de klimaatwinst van dat laatste zijn de meningen overigens verdeeld.

En als laatste een ingewikkelde: een belastingvoordeel op 'rode diesel' voor boeren was afgeschaft, zou weer worden ingevoerd, maar gaat nu toch weer niet door.

En nu?

Wat deze plussen en minnen betekenen voor het halen van het klimaatdoel, zal komende dinsdag bekend worden, als het PBL op Prinsjesdag zijn nieuwe berekeningen presenteert.

Oppositiepartij SP wil na de Tweede Kamerverkiezingen meeregeren in een kabinet met in ieder geval GroenLinks-PvdA en het CDA. SP-leider Dijk pleit op het verkiezingscongres in Utrecht voor een "sociale coalitie", een "kabinet van gemeenschapsdenkers". "En dat is een kabinet van de SP tot en met het CDA." Ook denkt Dijk aan partijen als D66.

De SP, die nu met vijf zetels in de oppositie zit, denkt in de kabinetsformatie een cruciale rol te kunnen spelen. De socialisten zien een lichte stijging in de peilingen en hopen op tien zetels. "Dan worden wij dé sleutelpartij", aldus Dijk op het congres, dat is omgedoopt tot het "Festival voor Gelijkheid" en plaatsvindt in een tent in het Utrechtse Griftpark.

In de laatste Peilingwijzer staat de SP tussen de vijf en zeven zetels. De Peilingwijzer wordt berekend op basis van zetelpeilingen van Ipsos I&O en Verian/EenVandaag.

SP'ers op het congres vinden het tijd dat hun partij gaat meeregeren en leggen uit waarom:

De SP heeft in haar 52-jarige bestaan wel in verschillende gemeente- en provinciebesturen gezeten en heeft daar nog steeds bestuursverantwoordelijkheid. Maar van regeringsverantwoordelijkheid in Den Haag is het nooit gekomen. De partij is van oudsher een socialistische actiepartij, die zich met vrijwilligers in wijken inzet voor bijvoorbeeld armoedebestrijding, betere woonomstandigheden en het behoud van buurtvoorzieningen.

Daarnaast pleit de partij voor meer overheidsingrijpen om de zorg, het openbaar vervoer en energie betaalbaarder te maken, en is zij tegen marktwerking. De SP pleit al sinds jaar en dag voor een andere verdeling van de welvaart, waarbij welvarende Nederlanders meer belasting moeten betalen. De partij is, in tegenstelling tot veel andere partijen in de Tweede Kamer, tegen de verhoging van de defensie-uitgaven naar 5 procent van het bruto binnenlands product (bbp).

Neergaande lijn

Ook de nieuwe 39-jarige SP-leider Dijk, afkomstig uit Groningen, draagt dit traditionele SP-DNA. Nog geen twee jaar geleden volgde hij Lilian Marijnissen op, die er in haar bijna zes jaar durende leiderschap niet in slaagde de neergaande lijn van de SP te keren.

Onder Dijks leiding blijft de nadruk liggen op de genoemde kenmerkende SP-standpunten. Het verkiezingsprogramma heet ook "Supersociaal!", en in de speech van de partijleider kwam het woord "sociaal" zeker twintig keer voor. Dijk noemt het "niet normaal" dat "kinderen in auto's en garageboxen slapen", "1 op de 5 gezinnen last heeft van kou, tocht en schimmel" en "20.000 ouderen op een wachtlijst voor het verpleeghuis staan." Het levert hem in het Utrechtse park luid applaus op.

Samen

Voor Dijk zijn het zijn eerste Tweede Kamerverkiezingen. Ondanks zijn uitgesproken SP-profiel denkt hij dat de partij klaar is voor regeringsdeelname. In zijn speech vraagt hij nadrukkelijk aan GL-PvdA-leider Timmermans en CDA-leider Bontenbal om samen een kabinet te vormen, zeker zonder de PVV en de "knetterrechtse" VVD.

Dijk zegt dat regeren noodzakelijk is om zijn "supersociale" plannen ook uit te kunnen voeren. Hij vreest voor de komst van een middenkabinet, met zijn verfoeide VVD.

Hij ziet overeenkomsten met partijen als GroenLinks-PvdA en het CDA op het gebied van wonen, migratie, het versterken van de economie, de zorg en een andere inkomensverdeling. "Laten we samen om tafel gaan voor dit sociale alternatief."

In een interview na zijn speech erkent Dijk dat er nog grote verschillen zijn met de twee genoemde partijen. Timmermans en Bontenbal willen wél miljarden euro's extra aan defensie uitgeven. Over defensie zullen we, zegt Dijk, inderdaad nog een "robbertje moeten vechten". Op de vraag of de SP bereid is om te bezuinigen op de zorg, zoals het CDA wil, geeft Dijk nog geen antwoord. "Eerst de verkiezingsuitslag afwachten en hoe groter we worden, hoe meer we van ons verkiezingsprogramma mogelijk kunnen maken."

Dijk hoopt met Timmermans en Bontenbal op korte termijn een kopje koffie te kunnen drinken om te praten over hun overeenkomsten en zijn gedroomde "sociale coalitie".