Nederland heeft sinds het uitbreken van de oorlog tussen Israël en Hamas de levering van onderdelen voor Israëlische F-35-gevechtsvliegtuigen niet tegengehouden, ondanks waarschuwingen. Het gaat om ambtelijke waarschuwingen dat hiermee mogelijk het humanitair oorlogsrecht wordt geschonden, meldt NRC na een onderzoek hiernaar.

Israël heeft na de terreuraanslagen van Hamas op 7 oktober een bestelling geplaatst bij het F-35 European Regional Warehouse op Vliegbasis Woensdrecht, het distributiecentrum van de Verenigde Staten in Europa voor onderdelen voor de F-35. Die lading is volgens de krant al opgehaald.

De douane informeerde volgens NRC nog bij Buitenlandse Zaken of de zending aan Israël geblokkeerd moest worden vanwege de oorlog. Ondanks waarschuwingen van juristen dat er risico's waren op schendingen van het oorlogsrecht, adviseerden ambtenaren de levering door te laten gaan.

Politieke afwegingen gaven hierbij volgens de krant de doorslag. De weigering van de levering zou schade kunnen toebrengen aan zowel de relatie met Israël als die met de VS, de belangrijkste militaire bondgenoot van Israël.

Het ministerie van Buitenlandse Zaken bevestigt dat de uitvoer aan internationale partners in het F-35-programma, waaronder Israël, tot nu toe niet is ingeperkt.

Die uitvoer vindt volgens het ministerie plaats vanuit de langlopende samenwerking tussen Nederland en internationale partners, door middel van een bulkvergunning. Daardoor is niet voor iedere aanvraag een aparte vergunning nodig. Vanwege die algemene vergunning is het ministerie niet direct betrokken bij de doorvoer, laat het ministerie in een reactie weten.

Wel weigerde Nederland 29 keer een vergunning voor de uitvoer van militaire goederen naar Israël, tussen 2004 en 2020, meldt NRC. Daarbij ging het vermoedelijk om individuele leveringen en niet om de bulkvergunning voor de F-35-onderdelen.

Buitenlandse Zaken meldt verder dat het kabinet de precieze rol onderzoekt van het ministerie bij uitzonderingen op algemene vergunningen. Daarbij wordt gekeken of het "wenselijk en mogelijk" is om "specifieke leveringen aan extra controles te onderwerpen".

"In die besluitvorming neemt het kabinet alle beschikbare informatie mee, waaronder het Israëlische recht op zelfverdediging en de risico's op schendingen van het humanitair oorlogsrecht", aldus het ministerie van Buitenlandse Zaken.

Israël gebruikt de F-35's voor het uitvoeren van luchtaanvallen op de Gazastrook. Vorige week zei het Hoge Commissariaat voor de Mensenrechten van de Verenigde Naties na zo'n aanval op het Palestijnse vluchtelingenkamp Jabalia in de Gazastrook dat dit mogelijk buitenproportionele aanvallen zijn, die kunnen neerkomen op oorlogsmisdaden. Bij die luchtaanvallen vielen veel burgerslachtoffers.

Inmiddels zijn er ook Kamervragen over de leveringen van reserveonderdelen voor de F-35 aan Israël gesteld.

Er zijn op veel vlakken duidelijke en soms zelfs forse verschillen in de financieel-economische keuzes van de partijen. Dat blijkt uit de doorrekening die het Centraal Planbureau heeft gemaakt van acht verkiezingsprogramma's.

Alle partijen die nu in de Tweede Kamer zitten konden meedoen, maar om uiteenlopende redenen hebben maar acht van dat aanbod gebruikgemaakt: VVD, D66, GroenLinks-PvdA, CDA, ChristenUnie, Volt, JA21, en SGP. Er zijn meer partijen dan anders die niet meedoen.

Een van de argumenten om de programma's niet te laten doorrekenen, is bijvoorbeeld kritiek op de economische modellen die het CPB gebruikt. CPB-directeur Hasekamp denkt dat de relatief geringe deelname ook iets zegt over de versplintering van het politieke landschap.

Hasekamp noemt als een van de dingen die opvallen dat er veel aandacht is voor bestaanszekerheid. Bij alle partijen stijgt de koopkracht in de komende kabinetsperiode. GroenLinks-PvdA, ChristenUnie en Volt kiezen er het meest voor om de inkomensverschillen te verkleinen.

Bij het CDA en de SGP verandert de inkomensverdeling ten opzichte van al eerder genomen maatregelen (het zogenoemde 'basispad') niet wezenlijk en bij JA21 gaan de laagste inkomens er relatief wat op achteruit ten opzichte van dat basispad.

Bij de meeste partijen daalt de armoede, hoewel ook daar de mate waarin verschilt. Het is voor het eerst dat het Planbureau de gevolgen van de maatregelen voor de armoede heeft uitgerekend. Volgens de CPB-berekening verhoogt de VVD het minimumloon met 5 procent en komt het in 2028 uit op 16,72 euro per uur. Linkse partijen komen vaak rond de 18 euro uit.

Volgens het CPB verhogen alle partijen die hun programma hebben laten doorrekenen de lasten. Maar de verschillen zijn groot als wordt ingezoomd op wie de lasten betaalt. Per saldo verlagen GroenLinks-PvdA en ChristenUnie de lasten voor gezinnen het meest. De VVD, D66, JA21 en de SGP verlagen die lasten ook. En bij bijna alle partijen nemen de lasten voor bedrijven toe. Alleen Volt en in iets mindere mate JA21 verlagen die.

Bij GroenLinks-PvdA nemen zowel de overheidsbestedingen als de consumptie van huishoudens toe, waardoor de economie licht groeit. Andere partijen met een positief effect op de economische groei zijn VVD, Volt en JA21.

Het CPB benadrukt dat de doorrekening van budgettaire en economische effecten maar één aspect is van de keuzes bij verkiezingen. De doorrekening is dan ook geen stemwijzer, onderstreept het CPB.

Behalve het CPB heeft ook het Planbureau voor de Leefomgeving programma's geanalyseerd. Het gaat daarbij om de programma's van VVD, D66, ChristenUnie, GroenLinks-PvdA en Volt.

Volgens het PBL is het niet waarschijnlijk dat de plannen voldoende zijn voor een klimaatneutraal Nederland in 2040. GroenLinks-PvdA, D66 en Volt willen al in 2040 klimaatneutraliteit bereiken. Zij combineren dit met forse extra lasten voor de industrie.

Op het eerste gezicht liggen de ambities van de deelnemende partijen op het gebied van leefomgeving dicht bij elkaar, vindt het PBL. Maar ze maken wel fundamenteel andere keuzes om de doelen te halen: "Dit heeft invloed op onze dagelijkse leefomgeving en leidt vooral op termijn tot een heel ander Nederland."

Het tempo waarin de partijen uitstoot van stikstof en broeikasgassen uit de landbouw terugdringen, verschilt. Bij D66, GroenLinks-PvdA, en Volt loopt de uitstoot meer terug dan bij ChristenUnie en VVD. De veehouderij zal bij die eerste drie partijen meer krimpen dan bij VVD en ChristenUnie.

Alle deelnemende partijen investeren in een goedkoper en beter openbaar vervoer. ChristenUnie, GroenLinks-PvdA en Volt hebben hier de grootste bedragen voor gereserveerd. De VVD investeert als enige partij in een extra uitbreiding van het autowegensnelwegennet.

In aanloop naar de Tweede Kamerverkiezingen interviewt Nieuwsuur de lijsttrekkers van de veertien grootste politieke partijen. In deze speciale verkiezingsuitzendingen ontleden we de partijen aan de hand van hun verkiezingsprogramma's en stemgedrag. Kiezers uit eigen kring komen aan bod met verwachtingen, ambities en kritiek.

Vanavond staat de hele uitzending in het teken van het CDA, dat probeert op te krabbelen na tegenvallende verkiezingsuitslagen maar veel last heeft van concurrenten BBB en NSC. Lijsttrekker Henri Bontenbal is te gast.

Kijk hier alle vorige interviews terug.

Uitbreidingen van het lespakket, gratis maaltijden op school en meer aandacht voor het mentale welzijn van leerlingen. De politieke partij Volt heeft grootse plannen voor het onderwijs. Maar onderwijsbonden en leraren zeggen tegen Nieuwsuur dat de partij met deze plannen de échte problemen niet oplost.

Het thema onderwijs is verweven door het verkiezingsprogramma van Volt. Dat is niet voor niks, zegt lijsttrekker Laurens Dassen, want "het onderwijs is de plek waar leerlingen zichzelf ontwikkelen en hun toekomst vormgeven".

In het programma stelt Volt onder andere vijftien uitbreidingen van het lespakket en geheel nieuwe vakken voor in het primair en voortgezet onderwijs. Zo wil de partij dat er lessen komen over Europees burgerschap, over kunstmatige intelligentie en er moet een lesprogramma over ADHD en autisme komen.

Onderwijsbonden en docenten zijn kritisch. Zij vragen zich af hoe Volt dit wil betalen en uitvoeren. De Algemene Onderwijsbond (AOb) zegt bijvoorbeeld dat de plannen er op papier mooi uitzien, maar "afleiden van de kern: het oplossen van het lerarentekort", aldus AOb-bestuurder Jelmer Evers. Volgens de recentste cijfers is er in het primair onderwijs alleen al een tekort aan 9700 fulltime leerkrachten.

Dassen zegt de zorgen te begrijpen. Hij noemt het lerarentekort "een van de grote problemen van deze tijd". "En het tekort wordt steeds groter". Om dat op te lossen wil hij de administratieve druk voor leraren verlagen. "Nu gaat nog 6,5 uur per week naar administratieve taken." Daarnaast moet het salaris omhoog en wil Volt dat de lerarenopleiding gratis wordt.

Nieuwsuur legde de onderwijsplannen van Volt voor aan twee leraren. "Het zijn hele leuke ideeën, maar zeker op de korte termijn voor ons niet haalbaar":

Volt wil ook gratis gezonde schoolmaaltijden verzorgen op alle scholen "naar Zweeds model", waarbij "de maaltijd wordt gezien als onderdeel van het schoolprogramma". Maar in Zweden hebben scholen kantines met extern personeel. Leraren zeggen tegen Nieuwsuur dat ze vrezen dat zij in hun eigen pauzes boterhammen zullen moeten smeren.

"Daar zijn externe partijen voor", zegt Dassen. "Wij zeggen: zorg dat dat wordt uitgebreid en dat ministeries daar zaken mee doen."

En ook de extra lessen, bijvoorbeeld op het gebied van digitale vaardigheid, wil Dassen deels uitbesteden. "Dan zorg je dat het voor leraren werkbaar blijft."

Hoe Volt al die externe partijen gaat betalen, is nog onduidelijk. "Dat zijn we nu aan het bekijken. We laten ons verkiezingsprogramma ook deels doorrekenen. Niet al die vijftien zaken zullen we van buitenaf kunnen inhuren. Maar voor zaken als het welzijn van leerlingen, digitale vaardigheden, zwemles en schoollunches moet je kijken naar externe partners."

Op een Algemene Ledenvergadering van Volt in september waarschuwde ook Volt-lid Jori Mur voor de werkdruk die de voorgestelde lesuitbreidingen met zich mee zouden brengen. Mur werkt in de onderwijssector en zegt, net als andere leraren en bonden: "Dit is niet wat het onderwijs nu nodig heeft".

Dassen: "Uiteindelijk wil je ook kijken: waar wil je met het onderwijs naartoe? Ik realiseer me dat niet alle punten die we willen van de een op de andere dag geregeld zijn. Maar dat wil niet zeggen dat je daar als politiek niet al over na moet denken."

Volt strijdt ook voor meer transparantie binnen de politiek over contacten met lobbyisten. Nieuwsuur vroeg Dassen naar lobbypraktijken binnen zijn eigen partij en naar zijn radicale klimaatplannen. Kijk hier het hele gesprek terug:

Als morgenochtend het Centraal Planbureau (CPB) met de traditionele doorrekening van de verkiezingsprogramma's komt, zitten daar niet de plannen bij van twee partijen die hoog staan in de peilingen. NSC van Pieter Omtzigt en BBB van Caroline van der Plas hebben hun voorstellen niet laten doorrekenen. Hetzelfde geldt voor de SP, PVV, Partij voor de Dieren, Denk en Forum voor Democratie.

Ze hebben kritiek op de manier waarop de rekenmeesters van het CPB hun werk doen. Die kritiek is er al veel langer, maar nog nooit was het aantal weigeraars zo groot. Daarmee geeft de doorrekening deze keer dus lang geen volledig beeld.

Steen des aanstoots voor de meeste weigeraars zijn de economische modellen die het CPB gebruikt om te voorspellen wat de gevolgen van plannen zullen zijn voor de schatkist en de economie. Volgens SP-leider Lilian Marijnissen zijn het "neoliberale modellen", waar de ideeën van haar partij automatisch slecht uitkomen.

Als voorbeeld noemt ze de verhoging van het minimumloon, iets wat de SP al langer bepleit. "We hebben daar jarenlang strijd over gehad met het CPB. We kwamen altijd slecht uit de doorrekening omdat dat desastreus zou zijn voor de werkgelegenheid. Nou, wij weten wel beter."

Inmiddels is het CPB daarover van mening veranderd, zegt Marijnissen. "En nu willen allerlei andere partijen ook een hoger minimumloon. Maar ondertussen zitten we wel met een enorme scheefgroei in lonen." In 2021 deed de SP, met tegenzin, nog wel mee, maar nu dus niet meer. Marijnissen: "Wij willen een ideeënstrijd voeren en geen boekhoudersdebat".

Tegelijkertijd hebben veel partijen inmiddels zo veel kennis over de CPB-modellen vergaard, dat ze heel goed weten met welke voorstellen ze goed uit de doorrekening komen. Belastingkortingen voor werkenden stimuleren mensen om te gaan werken, en dat heeft een positieve uitwerking op het CPB-oordeel. Partijen maken daar dan vervolgens weer goede sier mee.

Dat is ook de belangrijkste kritiek van NSC-lijsttrekker Pieter Omtzigt, een van de koplopers in de peilingen. Hij vindt dat het CPB werkt met een soort schijnwerkelijkheid die niets te maken heeft met de echte wereld, en die door partijen te makkelijk te manipuleren is.

Bovendien kon hij naar eigen zeggen zijn programma niet laten doorrekenen, omdat de deadline voor het inleveren van de plannen al verstreken was voordat de partij was opgericht. In het RTL-debat van afgelopen zondag kwam het hem op veel kritiek te staan. "Uw partijprogramma wordt zo een menukaart zonder prijzen", oordeelde VVD-lijsttrekker Dilan Yesilgöz.

Omtzigt zegde daarop toe dat hij binnenkort met een eigen overzicht komt van wat zijn plannen kosten en opleveren.

Dat zo veel partijen hun plannen niet laten doorrekenen, wil niet zeggen dat het ook helemaal niet gebeurt. Wim Suyker is op zijn zolderkamertje druk bezig om te kijken hoe de verschillende partijprogramma's uitpakken. Dat deed hij als econoom bij het CPB, en hij is ermee doorgegaan nu hij met pensioen is.

Zijn conclusie is dat veel programma's erg vaag zijn over de financiële en economische consequenties. "Het wemelt van onduidelijkheden. Ik zie hele lijsten van zaken waar iets aan gedaan moet worden. Maar hoe dan, en wanneer, dat staat er niet bij."

Suyker heeft ook de plannen van NSC en BBB doorgerekend. Beide laten het overheidstekort oplopen, is zijn conclusie. Omtzigt geeft zo'n 2 miljard euro meer uit dan er binnenkomt, bij Van der Plas is dat 7 miljard. En dat is een minimale schatting, want ook bij die partijen kwam hij veel vaagheid en onduidelijkheid tegen.

De commissie die toeziet op integriteit van Kamerleden wil dat de Kamerleden Baudet, Van Meijeren en Jansen van Forum voor Democratie (FVD) voor zeven dagen worden uitgesloten van vergaderingen van de Tweede Kamer. Ze mogen dan nog wel stemmen.

De drie hebben zich niet aan de gedragsregels gehouden, omdat ze een nevenfunctie niet hebben geregistreerd bij de Tweede Kamer. Het gaat om een bestuursfunctie bij maaltijdbezorgbedrijf Eerlijk Eten, een nevenfunctie waar Nieuwsuur vorige week uitgebreid aandacht aan besteedde.

Volgens de commissie, officieel het College van onderzoek Integriteit van de Tweede Kamer genoemd, moeten de drie Kamerleden ook worden berispt.

Voorzitter Bergkamp heeft namens het presidium, het bestuur van de Kamer, het advies van de commissie doorgestuurd naar alle Kamerleden. De Tweede Kamer is met verkiezingsreces en zal pas over dit voorstel stemmen op dinsdag 12 december.

Dan is de nieuwe Tweede Kamer geïnstalleerd. Er is een gerede kans dat Baudet, Jansen en Van Meijeren herkozen worden, omdat ze 1, 2 en 3 op de kandidatenlijst van FVD staan, en de partij in de Peilingwijzer op 4 zetels staat.

Het is de tweede keer dat de commissie de Tweede Kamer adviseert om een Kamerlid van Forum voor Democratie te schorsen. Ook de vorige keer, in oktober 2022, ging het om Baudet. Hij weigerde bij herhaling om een nevenfunctie als bestuurder bij Amsterdam Media Group BV aan te melden. Een grote meerderheid - 119 voor, 2 tegen - stemde voor.

Het College van onderzoek Integriteit van de Tweede Kamer bestaat niet uit Kamerleden, maar uit drie onafhankelijke deskundigen.

Het kabinet wil dat er ook geen mobieltjes meer worden toegestaan in klassen op basisscholen en in het speciaal onderwijs. Er komt geen wettelijk verbod, maar onderwijsminister Paul heeft wel vergaande afspraken gemaakt met de sector, meldt zij aan de Tweede Kamer.

De komende tijd zullen leraren, ouders en leerlingen bespreken hoe het 'verbod' in de praktijk kan worden gebracht. Vervolgens wordt het officieel van kracht in het schooljaar 2024-2025. De PO-raad, die opkomt voor scholen in het basisonderwijs liet leden stemmen over de afspraken. 75 procent van hen stemde in. "Het was echt een wens van de politiek", zegt woordvoerder Thijs den Otter. "En scholen en schoolbesturen willen hierin mee gaan."

Hij benadrukt dat het niet gaat om een verbod. "Dat is het in de volksmond, maar in de sector heet het een afspraak". Het betekent dat er geen consequenties zijn als scholen zich hier niet aan houden. Ook is in de afspraken vastgelegd dat leerlingen nog wel mobieltjes mogen hebben als de leraar die in de les wil gebruiken. Bijvoorbeeld bij quizjes of in lessen over digitale vaardigheden.

De PO-raad heeft geen cijfers over hoeveel kinderen in het basisonderwijs een mobiele telefoon hebben. Den Otter: "Maar kinderen in groep 7 en 8 hebben bijna allemaal wel een mobieltje." Wel stelt hij dat het gezag van een leraar op de basisschool "doorgaans groter is" dan dat van een leraar op een middelbare school. Het is daarom mogelijk dus makkelijker voor een basisschoolleraar om leerlingen een mobieltje niet te laten gebruiken.

Eerder zijn al afspraken gemaakt om smartphones uit de klas te weren op middelbare scholen. De afspraken voor alle scholen moeten 1 januari volgend jaar ingaan. Aan het eind van het jaar volgt een evaluatie en kan worden bepaald of er ook een wettelijk verbod moet komen.

Zes partijen heeft Joost Eerdmans gediend in zijn politieke carrière voordat hij zijn eigen partij oprichtte met oud FvD-collega Annabel Nanninga. "Een rechtse koers met realistische plannen", zo luidt de verkiezingsslogan van JA21. Maar hoe realistisch zijn de plannen van zijn partij?

Sinds de oprichting is het terugdringen van het aantal asielzoekers een van de belangrijkste speerpunten van JA21. Acht moties die de partij indiende over dit thema werden aangenomen. Maar bij de uitvoerbaarheid stokte het.

Eén motie ging over de inrichting van het Nederlandse asielbeleid naar Deens voorbeeld. JA21 wilde de asielopvang verplaatsen naar partnerlanden buiten de Europese Unie. Nieuwsuur deed navraag bij het ministerie van Justitie en Veiligheid. Het ministerie liet weten dat er wel contact is geweest met een Deense collega, maar dat er verder niets is gebeurd omdat dit plan niet uitvoerbaar is binnen de EU-wetgeving.

Dat aangenomen moties alsnog niet tot uitvoering komen, komt volgens Eerdmans door de problemen met de bestuurscultuur in Den Haag. "We hebben de Deense minister op bezoek gehad en gevraagd: is het mogelijk om jullie voorbeeld te volgen. Zijn antwoord was: ja, dat kan."

Staatssecretaris van Justitie en Veiligheid Eric van der Burg reageerde in een brief: "Het uitbesteden van asielprocedures en opvang brengt risico's en complexe uitdagingen met zich mee, ook op juridisch gebied. Zo is de EU-wetgeving hier niet op geschreven". Volgens Eerdmans is het vooral politieke onwil. "Van den Burg wil graag iedereen binnenlaten."

Ook bleek vandaag uit onderzoek van de Nederlandse Orde van Advocaten (NOvA) dat verschillende plannen van JA21 in strijd zijn met internationale wet- en regelgeving en met fundamentele mensenrechten. JA21 doet het volgens dit onderzoek het slechtst. Zo is het voorstel van JA21 (en CDA) om voor zware criminelen een streng gevangenisregime te voeren volgens de Orde niet rechtstatelijk.

Toch houdt Eerdmans vast aan zijn plannen voor het strenger straffen van criminelen. Hij wil onder meer dat mensen die drie keer een ernstig misdrijf hebben begaan automatisch levenslang krijgen. Maar uit wetenschappelijk onderzoek blijkt dat dit principe er juist voor kan zorgen dat criminelen zwaardere delicten plegen in de wetenschap dat ze toch de rest van hun leven vast komen zitten.

Eerdmans gelooft desondanks in de maatregel. "Wij zeggen bij zwaardere geweldsdelicten: na drie keer is het echt klaar. Ik vind dat de maatschappij dat verdient. Bovendien vind ik het een dreiging voor mensen die een delict hebben gepleegd dat dit boven hun hoofd hangt, het heeft aan afschrikkende werking."

Een rechtse koers dus, maar op die flank is er 22 november meer te kiezen. Naast JA21 appelleren ook de VVD, BBB en NSC aan de "fatsoenlijke" rechtse kiezer. Partijen die, afgaande op de meest recente peilingen, er beduidend beter voor staan dan JA21. Begin dit jaar stond de partij in de peilingen nog op negen tot dertien zetels, maar op de vooravond van de verkiezingen lijkt JA21 de rechtse kiezer nog nauwelijks te vinden. De Peilingwijzer peilt JA21 nu op een tot drie zetels.

Waarom moet de rechtse kiezer op JA21 stemmen? Eerdmans: "BBB en Omtzigt zijn meer middenpartijen dan rechtse partijen, denk ik. Rechts van de VVD zijn we de enige partij die in een kabinet wil komen en daarvoor ook wordt uitgenodigd."

Ook binnen de partij nam de kritiek het afgelopen jaar toe. Partijleden, onder wie prominente Kamerleden, uitten in maart ontevredenheid over de partijtop die teveel macht naar zich toe zou trekken. Daarnaast hekelden ze de dubbelfuncties binnen de partij, waarmee ze onder andere doelde op de dubbelrol van Nanninga als lijsttrekker voor de Eerste Kamer en fractievoorzitter in de gemeenteraad van Amsterdam.

Een "onzinverhaal", zegt Eerdmans over die dubbelfuncties. "Voor de toekomst hebben we gezegd dat we geen dubbele functies willen. Maar Annabel was gekozen voor de Eerste Kamer en voor de gemeenteraad. Dan is het niet logisch daar zomaar uit te stappen."

Toch leek de aankondiging van Nanninga, eind augustus, dat ze zich kandidaat stelde als nummer twee op de lijst voor de Tweede Kamerverkiezingen de druppel voor veel partijleden. Nadat eerder Kamerleden Nicki Pouw-Verweij en Derk Jan Eppink al uit de partij waren gestapt en zich bij de BBB voegden, zegden ook zes andere partijleden, onder wie twee Europarlementariërs, hun lidmaatschap op.

"Je ziet bij veel partijen strubbelingen en dat mensen ermee stoppen. Veel mensen kwamen bij ons omdat ze belangstelling hadden voor JA21. Daar hebben mensen bij gezeten die andere verwachtingen hadden van de partij. Dat kan."

Kijk hier het hele gesprek met Joost Eerdmans terug:

Als Frans Timmermans op 14 oktober het eerste gezamenlijke GroenLinks-PvdA-congres toespreekt, is de sfeer enthousiast en optimistisch. Het gaat goed in de peilingen en zelfs na het uitbreken van de oorlog in Gaza lukt het om eensgezind op te treden. Maar, vertelt politiek verslaggever van Nieuwsuur Nynke de Zoeten in deze podcast, in een deel van de achterban lopen de emoties over de oorlog hoog op en is er ook onvrede over de lijn die wordt uitgezet. Met name onder GroenLinks-leden is dat het geval.

Die onvrede zie je ook in een deel van de achterban van linkse partijen in het buitenland. In Engeland staat Labour er goed voor in de peilingen, maar dreigt de oorlog de partij te verdelen en komt het leiderschap onder druk te staan. Ook binnen de Democratische Partij van president Biden in de VS is veel discussie.

Historicus en Midden-Oostendeskundige Peter Malcontent schetst hoe het links-rechtsdenken over Israël is ontstaan en waarom er juist op de linkerflank culturele en ideologische verschuivingen plaatsvinden die voor een zekere worsteling zorgen.

Reageren? Mail dedag@radio1.nl

Deze aflevering van De Dag kun je hier beluisteren. Bevalt het? Vergeet je dan niet te abonneren.

Onze podcasts:

De Dag: elke werkdag twintig minuten verdieping bij één onderwerp uit het nieuws.

Met het Oog op Morgen: elke dag een overzicht van het nieuws, een blik in de ochtendkranten en het betere journalistieke interview.

Het Beste uit het Oog: iedere zaterdag selecteert de redactie van Met het Oog op Morgen de mooiste gesprekken van de afgelopen week.

De Stemming van Vullings en Van der Wulp: elke vrijdag een nieuwe aflevering waarin de politieke week wordt doorgenomen. Gemaakt door NOS en EenVandaag.

Lang verhaal kort: elke werkdag rond vijven één onderwerp, in 5 minuten. NOS op 3 vertelt je wat je moet weten over een actueel onderwerp om het nieuws erover beter te kunnen volgen.

Het is al jaren de vraag: gaat Lelystad Airport open voor commercieel vliegverkeer en kan het vluchten overnemen van Schiphol? De meningen in politiek Den Haag zijn de afgelopen jaren veranderd en de kans is klein dat het nog gebeurt. Waar eerst bijvoorbeeld de PvdA in 2014 als coalitiepartner nog openstond voor de uitbreiding, is dat in 2023 niet meer zo.

Dat geldt voor het grootste deel van de partijen. In bijna alle verkiezingsprogramma's staat dat de luchthaven niet open kan gaan voor passagiersvluchten. Volgens de gemeente en ondernemers in de buurt heeft dat economische gevolgen. Er is de afgelopen jaren ruim 200 miljoen euro gestoken in het klaarmaken van Lelystad Airport voor commerciële luchtvaart.

In Lelystad en omgeving wordt gehoopt dat de uitbreiding toch door kan gaan. Maar die kans lijkt klein als je naar de plannen van de partijen kijkt.

Ondanks de politieke realiteit heeft de gemeente Lelystad nog goede hoop. Verantwoordelijk VVD-wethouder Dennis Grimbergen: "Wij vinden het spijtig, maar blijven positief over de opening. Het trekt bedrijvigheid aan, het biedt werkgelegenheid. We willen groeien naar 120.000 inwoners. Dat betekent dat we 20.000 woningen moeten bouwen. En waar mensen wonen, willen mensen werken. Het is een economische stimulans voor de regio. Een groter Lelystad Airport kan de komende tien jaar 1000 tot 1500 nieuwe banen opleveren."

Daarnaast is hij van mening dat Schiphol Lelystad Airport nodig heeft, vooral nu die luchthaven moet krimpen. En daarvoor ligt het vliegveld al jaren klaar, zeggen gemeente en ondernemers in de buurt.

Daarom willen ook de ondernemers nog geen definitief afscheid nemen van de uitbreiding. Volgens Buck Jüch, voorzitter van de Bedrijfskring Lelystad, zullen bedrijven die een vestiging bij Lelystad Airport in de planning hadden dat afzeggen. "Aan de ene kant wordt er al vijf kabinetten gepraat over de opening. Aan de andere kant wordt het continu tegengehouden. Het is geen betrouwbare omgeving. Dat schrikt ondernemers af."

Voor omwonenden die vrezen voor overlast, is het niet doorgaan van de uitbreiding een overwinning. "In alle gesprekken met de minister hebben we gezegd: als het niet doorgaat dan gaat de vlag uit. Maar als het er toch komt, dan willen we betrokken zijn", zegt Anne Marie van Raalten van de Lelystadse Boer, een samenwerking van boeren in de omgeving van het vliegveld.

Als er passagiers komen, is er afgesproken dat de cateraar producten zoals aardappelen en uien afneemt van boeren in de regio. Dat de burgerluchtvaart in Lelystad er definitief niet lijkt te komen, is voor de boeren geen probleem. "We waren toch nog niet speciaal aan het telen voor ze."

De Samenwerkende Actiegroepen Tegen Laagvliegen (SATL) vindt de politieke kentering een goede zaak. "Hier zijn we blij mee, je ziet een grotere politieke weerstand nu, een duidelijk nee", zegt voorzitter Leon Adegeest. Helemaal zonder zorgen is de actiegroep nog niet: "Op de achtergrond gaan de voorbereidingen gewoon door."

Het volgende kabinet moet aan de slag met een flink aantal hardnekkige problemen, maar in hun verkiezingsprogramma's maken politieke partijen niet de keuzes die daarvoor nodig zijn. Het Sociaal en Cultureel Planbureau (SCP) lichtte tien programma's door en concludeert dat de partijen wel aangeven welke problemen ze willen aanpakken, maar niet hoe ze dat precies gaan doen.

"Partijen benoemen bijvoorbeeld dat de personeelstekorten in de zorg en het onderwijs veel aandacht verdienen, maar verbinden daar geen consequenties aan", zegt SCP-directeur Karen van Oudenhoven in Nieuwsuur. "Alleen maar mooie dingen beloven is niet waar kiezers op zitten te wachten. Burgers zijn niet achterlijk. Ze willen een kabinet dat de problemen oplost."

Het SCP keek naar de plannen van tien partijen op zes thema's: bestaanszekerheid, kansengelijkheid, asiel en migratie, de zorg, verduurzaming en de krapte op de arbeidsmarkt. Alle partijen erkennen dat dit belangrijke onderwerpen zijn, maar komen volgens het SCP met te weinig maatregelen.

Van Oudenhoven: "De partijen willen bijvoorbeeld allemaal goede zorg leveren voor iedereen, maar maken geen keuzes wat in de toekomst nog aan zorg geboden kan worden en wat misschien niet meer." Deze lastige keuzes lijken politici liever te vermijden.

Alle onderzochte partijen laten steken vallen, schrijft het SCP. Als partijen wél keuzes maken, zijn de gevolgen vaak niet uitgewerkt. Ook denken partijen niet genoeg na over de uitvoerbaarheid van hun plannen.

Er zijn enkele uitzonderingen. Over arbeidskrapte zegt D66 dat Nederland meer moeten investeren in productiviteit. En NSC, niet meegenomen in het SCP-rapport, schrijft dat de overheid minder plannen moet maken in sectoren waar er personeelstekorten zijn. Van Oudenhoven: "Dat is vrij uniek. Er zijn weinig partijen die zeggen: zorg dat er minder vraag is naar arbeid."

De onderzochte partijen willen te graag alle kiezers te vriend houden, denkt Van Oudenhoven, en maken daarom nauwelijks fundamentele keuzes in hun programma's. "Ik denk dat de eerste neiging van partijen is om te verleiden en de mooie verhalen te vertellen."

Ze noemt dat teleurstellend, en onnodig. "Uit eerder onderzoek van ons blijkt dat burgers echt wel zitten te wachten op het eerlijke verhaal. Ze willen graag weten waar het met Nederland naartoe gaat. Ze willen een visie van een nieuw kabinet."

Als partijen niet gedetailleerdere en hardere keuzes maken "krijg je dat er straks kleine maatregelen worden genomen voor heel grote vraagstukken", waarschuwt Van Oudenhoven. "De transformaties die op dit moment nodig zijn komen dan niet van de grond."

Ook Nieuwsuur kijkt in aanloop naar de verkiezingen naar de plannen van de partijen. In deze video zie je wat ze zeggen over bestaanszekerheid:

Politieke partijen doen ook deze verkiezingscampagne uitgebreid aan microtargeting op sociale media. Dat is het gericht advertenties sturen naar potentiele kiezers op basis van persoonlijke informatie, zoals hun zoekgeschiedenis.

Stel je zoekt op Facebook naar een recept of informatie van je bank, dan kan die informatie gebruikt worden om je gericht een campagnefilmpje of advertentie te laten zien. Ben je geïnteresseerd in het blad Happinez, de VPRO of veganisme dan wil GL-PvdA je graag benaderen.

De advertentiebibliotheek van Meta, met uitgaven per partij. Niet alle genoemde partijen doen aan gedetailleerde targeting:

Heb je een rekening bij de bank Türkiye Is, koop je wel eens een ticket bij Royal Air Maroc of luister je muziek van de Turkse artiesten Baris Manco en Sezen Aksu, dan is de kans groot dat je een Denk-advertentie op je scherm krijgt.

D66 kiest dan weer voor woorden, zoals veganisme, masterdiploma en kwaliteit van leven. BBB richt een deel van de advertenties op mensen die Fries spreken. Andere partijen houden het online op de selectie man/vrouw, een algemeen profiel van hun eigen achterban of adverteren langs de snelweg.

De afgelopen maand hebben in ieder geval GL-PvdA, D66, FvD, JA21, Denk, SP en PvdD op Facebook en Instagram gebruik gemaakt van hele gerichte advertenties. Ze hebben er honderden tot tienduizenden euro's aan advertentiegeld aan uitgegeven.

De Autoriteit Persoonsgegevens (AP) spreekt van effecten die tot een oneerlijke verkiezingsuitslag kunnen leiden. "Het stiekem manipuleren van kiezers op basis van verboden profielen is heel gevaarlijk in een democratie", zegt voorzitter Aleid Wolfsen. "Dit moet je als politieke partij niet willen, het is een onrechtmatige inbreuk op grondrechten."

Het is om die reden dat het ministerie van Binnenlandse Zaken al een tijd werkt aan een wet die microtargeting voor politieke partijen aan banden legt. In de Wet op de politieke partijen (Wpp) komt een speciaal hoofdstuk met transparantieregels voor politieke advertenties en microtargeting.

Een nieuw op te richten Autoriteit Wpp gaat een register bijhouden, zo is de bedoeling van het kabinet. Politieke partijen zijn verplicht informatie aan te leveren over advertenties die zij plaatsen en hoeveel zij daarvoor betalen.

Als er microtargeting wordt gebruikt moeten partijen aangeven op welke specifieke doelgroepen zij zich richten, welke persoonlijke gegevens daarvoor worden gebruikt en waarom de partij kiest voor targeting.

Tom Dobber, onderzoeker microtargeting bij de Universiteit van Amsterdam, zegt dat de effecten niet zo sterk zijn "dat je van een VVD-kiezer een GroenLinkser kunt maken". Hij deed een jarenlang onderzoek dat bewees dat microtargeting werkt.

Zwevende kiezers kunnen naar een partij gelokt worden met een advertentie op maat. "Je denkt dan veel sneller 'hé dit is interessant voor mij' en je gaat dan de boodschap aandachtiger lezen."

Veel van de selecties die partijen maken zijn al openbaar. Op de site van Meta (Facebook, Instagram, WhatsApp en Threads) staat die informatie in de advertentiebibliotheek. Bij Google (Youtube, Gmail, Blogger) staat die informatie, die het bedrijf in het geval van politieke partijen heeft beperkt tot leeftijd, geslacht en postcode, in het Centrum voor advertentietransparantie. "Maar dat is voor gewone burgers ondoorgrondelijk", zegt Dobber. "Het is dus heel intransparant."

De Autoriteit Persoonsgegevens (AP) betwijfelt of het de handigste manier is om in Nederland een register aan te gaan leggen. In de EU zijn regels in de maak om juist de aanbieders van reclamediensten verantwoordelijk te maken. Dit omdat zij meestal verantwoordelijk zijn voor het hele proces van microtargeting.

Ook vreest de AP voor een schijnoplossing omdat wat de politieke partijen daadwerkelijk online doen niet wordt gecontroleerd.

De ouderenzorg is met ruim 18 miljard euro per jaar een grote uitgavenpost voor de overheid. De kosten, vergrijzing en personeelstekorten nemen alleen maar toe de komende jaren. Hoe bereiden politieke partijen Nederland daarop voor?

Brancheorganisatie Actiz constateert dat politieke partijen geen scherpe keuzes maken in hun verkiezingsprogramma's. "Er zijn namelijk te veel mensen die al dan niet terechte verwachtingen van de zorg hebben, die niet meer kunnen worden waargemaakt zoals we dat voorheen gewend waren. Dit vraagt reële politieke oplossingen", schreef voorzitter Anneke Westerlaken eerder deze week.

Daarmee bedoelt de organisatie dat er minder zorg beschikbaar zal zijn in de toekomst en dat mensen meer zelf zullen moeten doen en bijdragen. Ook van familieleden en de omgeving zal meer gevraagd worden in de toekomst.

Actiz is niet de enige organisatie die dit probleem urgent vindt, het ene na het andere rapport waarschuwt voor de gevolgen van de vergrijzing. Zo concludeerden ambtenaren van het ministerie van Volksgezondheid in een advies dat niets doen geen optie is.

De uitgaven zijn een probleem, die stijgen in prognoses naar 36 miljard in 2040. Maar net zo urgent: de vraag naar zorg neemt toe terwijl het aanbod niet toeneemt. Zo zal het aantal 80-plussers in 2040 bijna verdubbelen, dus zijn er meer zorgverleners nodig. Maar tegelijkertijd wordt de arbeidsmarkt juist krapper en zijn er in de toekomst steeds minder potentiële mantelzorgers per oudere.

De politieke partijen hebben in hun programma's wel degelijk aandacht voor de ouderenzorg. Zo wordt er veel geschreven over mantelzorgers. Bijna alle partijen willen iets doen om mantelzorgers te ondersteunen. ChristenUnie constateert dat iedereen vroeg of laat te maken krijgt met mantelzorg, daarom moet er meer ruimte komen, zegt lijsttrekker Mirjam Bikker.

"Zij moeten makkelijker verlof krijgen. Dat omzien naar elkaar moeten we meer stimuleren, maar hoe fix je dat als het spits is in je leven?" Medische zorg moet wel bij professionals blijven, stelt ze.

Veel partijen willen ook meer woningen bouwen voor ouderen en de administratiedruk verlichten voor het zorgpersoneel.

Maar hoe de ouderenzorg in de toekomst verder eruit moet zien, daarin verschillen de partijen van mening. Zo willen linkse partijen als de SP, GroenLinks/PvdA, BIJ1 en PvdD het stelsel omgooien en de marktwerking flink terugdringen. Daardoor kun je bijvoorbeeld de lonen verhogen. Ook D66 wil minder marktwerking.

En samen met de VVD wil D66 onder andere inzetten op meer technologie in de zorg om het toenemende personeelstekort deels op te vangen.

D66-lijsttrekker Rob Jetten erkent dat er scherpe keuzes gemaakt moeten worden. Daarom vindt hij dat er niet meer geld moet naar de zorg "We moeten inderdaad zelf meer gaan organiseren. Niet alles kan en ouderen moeten langer thuis wonen."

Ook arbeidsmigratie wordt geopperd als onderdeel van de oplossing, bijvoorbeeld door Volt en BBB.

Sommige partijen, zoals BBB, JA21 en PVV willen de bejaardenhuizen terug, al dan niet in een modern jasje. Op de vraag of dat financieel wel kan, zegt BBB'er Nicki Pouw-Verweij dat zij ervoor kiezen om te investeren. "We denken dat het ook nodig is en op den duur scheelt het geld."

De programma's van politieke partijen staan dus wel vol met verschillende plannen, dat vindt Actiz positief, "maar een realistisch verhaal over de vergrijzing en hoe we als samenleving de uitdagingen gaan tackelen, ontbreekt."

Vrijwel niemand was verbaasd toen Mark Rutte vorig weekend in een radio-interview dan eindelijk zei wel iets te voelen voor een internationale baan, zoals topman van de NAVO. Niemand geloofde dat de demissionair premier fulltime voor de klas zou gaan staan, zoals hij zelf altijd beweerde. Het nieuws ging de hele wereld over, volgens de doorgaans goed ingevoerde website Politico is Rutte op dit moment zelfs favoriet om de nieuwe NAVO-topman te worden.

De keuze voor het moment van Ruttes ontboezeming komt voort uit een mix van binnenlandse en internationale afwegingen. Voor de VVD-verkiezingscampagne is de timing prima, klinkt het binnen de partij. "Hij slaat twee vliegen in één klap. Ten eerste geeft dit Yesilgöz letterlijk ruimte, want Rutte wil naar het buitenland. En ten tweede laat hij zien: kijk eens wat een belangrijke mensen er bij de VVD rondlopen."

Rutte sprak in het interview over drie potentieel interessante internationale banen. Die van voorzitter van de Europese Raad, maar "een parttimefunctie", zei hij niet te willen. De plek van voorzitter van de Europese Commissie is volgens hem interessant, maar al bezet. Blijft over: secretaris-generaal van de NAVO.

Voor een lobby is het nog wel wat vroeg, zeggen bronnen bij het militair bondgenootschap. De huidige topman, Jens Stoltenberg, gaat in oktober 2024 weg. De verwachting is dat zijn opvolger komende zomer bekend wordt, voorafgaand aan het 75-jarig jubileum van de NAVO. Een formele procedure is er niet, de benoeming komt tot stand in achterkamertjes.

Ruttes ambitie is in het NAVO-hoofdkantoor in Brussel het gesprek van de dag. "Mensen vinden het interessant dat hij zich nu naar voren schuift als serieuze kandidaat", zegt iemand die er werkt. "Daarmee is de race echt begonnen." "Vogeltjes die te vroeg zingen, zijn in principe voor de poes", zegt een andere NAVO-bron. "Maar Rutte zegt zoiets niet om meteen z'n kop op het hakblok te leggen. Die is zeker van zijn zaak."

Volgens ingewijden kan Rutte al rekenen op steun van de Fransen, de Britten en de Duitsers. De belangrijkste speler, de VS, zou Rutte al twee keer gepolst hebben.

In Ruttes voordeel spreekt dat hij een van de langstzittende regeringsleiders van de Europese Unie is. Daardoor kent hij iedereen en veel mensen hem. Maar niet iedereen. In Amerika moet hij nog wat werken aan zijn naamsbekendheid, schreef Politico. Zo zei de invloedrijke Republikeinse senator Mitt Romney: "Misschien dat ik hem ontmoet heb, maar ik kan het me niet meer herinneren."

Na de inval in Oekraïne toonde Rutte zich een trouwe bondgenoot van het land. Zo pleitte hij relatief snel voor het sturen van tanks en gevechtsvliegtuigen. Door die opstelling zou Rutte voor Polen en de Baltische staten een aanvaardbare NAVO-topman kunnen zijn.

Twee dingen spreken in zijn nadeel voor de post: Nederland komt nog altijd niet aan de norm van 2 procent van het bruto binnenlands product die de NAVO stelt voor defensie, al komt ons land volgend jaar wel in de buurt. Belangrijker: hij is een man, terwijl het bondgenootschap volgens velen toe is aan een eerste vrouwelijke leider.

In het radio-interview vorige week zei Rutte dat hij het onwaarschijnlijk vond dat hij zo'n internationale baan zou krijgen, omdat er vrouwelijke concurrenten zijn. De Deense premier Mette Frederiksen zou in de race zijn, en ook de naam van de Estse premier Kaja Kallas valt af en toe. Die van de Duitse Ursula von der Leyen - nu voorzitter van de Europese Commissie - klinkt het hardnekkigst.

Binnen de NAVO worden de kansen van de eerste twee concurrenten niet hoog ingeschat. Tegen Frederiksen pleit dat er na de Noor Stoltenberg en diens Deense voorganger Rasmussen opnieuw een Scandinavische secretaris-generaal zou komen. Ook haalt Denemarken de tweeprocentsnorm voor defensie niet. Estland haalt die norm ruim, maar Kallas zou dan weer te uitgesproken anti-Russisch zijn. Blijft over: Ursula von der Leyen, die ook geïnteresseerd zou zijn in de NAVO-baan.

Mocht zij deze positie krijgen dan zal Rutte daar geen traan om laten, zegt een VVD'er. "Dan wordt hij misschien voorzitter van de Europese Commissie, en anders kan hij altijd nog voorzitter worden van de Europese Raad. Hij kan nu wel heel stellig zeggen dat hij dat niet wil, maar ik moet nog zien dat hij 'nee' blijft zeggen als hij die baan op een presenteerblaadje krijgt aangeboden."

Vermoedelijk zal pas komend voorjaar blijken of Rutte de baan bij de NAVO krijgt.

Gezondheidszorg staat op nummer één op de ranglijst van thema's die het zwaarst wegen voor kiezers bij het bepalen van hun stem voor de komende verkiezingen. Dat komt naar voren uit een peiling van Ipsos, in opdracht van de NOS, onder een representatieve groep stemgerechtigde Nederlanders.

Wat opvalt is dat het in de politieke campagnes nauwelijks gaat over de besluiten die nodig zijn om de zorg toegankelijk te houden. En pijnlijke keuzes zijn daarbij onontkoombaar.

De toestand van de gezondheidszorg in vogelvlucht:

In 2021 werd het Nederlandse zorgstelsel door de toonaangevende onderzoeksorganisatie The Commonwealth Fund gerekend tot de best presterende wereldwijd. Op die ranglijst stond Nederland tweede. Onder meer de toegankelijkheid werd geprezen.

Sindsdien is er veel gebeurd waardoor de toegankelijkheid van de Nederlandse zorg is verslechterd.

Door de coronapandemie liep de werkdruk fors op en ontstond er een tekort aan zorgpersoneel.

Sommige wachtlijsten en personeelstekorten (zoals in de verpleeghuiszorg) staan los van corona en zijn het gevolg van het beleid dat de afgelopen jaren onder premier Rutte is gevoerd.

Zo is sinds 2015 het aantal mensen op de wachtlijst voor een verpleeghuis verdubbeld. Het kabinet bleek nauwelijks bereid het aantal verpleeghuiszorgbedden uit te breiden.

Indien het budget voor verpleeghuizen wordt verhoogd, zal het overigens lastig zijn om personeel te vinden. Mensen worden afgeschrikt door de hoge werkdruk en vinden de arbeidsvoorwaarden mager.

Toch had het personeelstekort niet zo nijpend hoeven zijn. Daarvoor moeten we terug naar 2013. 'Den Haag' besloot toen verzorgingshuizen alleen toegankelijk te houden voor ouderen met een zwaardere indicatie. Daarop sloten zorginstellingen in rap tempo verzorgingshuizen. Duizenden zorgmedewerkers verloren hun baan. Dat zijn mensen die nu hard nodig zijn.

Een ander pijnpunt zijn de hardnekkige wachtlijsten in de geestelijke gezondheidszorg. De maximaal aanvaardbare wachttijd van 14 weken wordt overal in het land overschreden.

Er is niet één bepaalde oorzaak aan te wijzen voor de verslechterde toegankelijkheid van de ggz. Duidelijk is wel dat het aantal mensen dat om psychische hulp vraagt toeneemt, terwijl de zorgverzekeraars terughoudend zijn met inkopen vanwege de kosten.

Mensen met zware problemen moeten het langst wachten. Dat komt doordat het voor instellingen aantrekkelijk is om mensen met relatief simpele aandoeningen als eerste te behandelen. Dat kost minder tijd en is goedkoper. Intussen kunnen mensen met zwaardere klachten nieuwe problemen krijgen terwijl ze op hulp wachten. De patiënten doen dan bijvoorbeeld een beroep op hun huisarts, waardoor die het drukker krijgt.

De breed ervaren werkdruk leidt tot een uitstroom van verschillende type zorgprofessionals. Het aantal medewerkers dat buiten de zorg een baan zoekt is de afgelopen twee jaar toegenomen. Het aantal onvervulde vacatures in de zorg is sinds 2021 verdubbeld. De abnormale werkdruk tijdens de coronapandemie heeft in verschillende zorgsectoren, zoals de ziekenhuizen, zeker bijgedragen aan het ziekteverzuim en de uitstroom van medewerkers.

Zorguitgaven nemen toe, toegankelijkheid neemt af

Opeenvolgende kabinetten zoeken al jaren naar manieren om de zorgkosten in de hand te houden. Op de rijksbegroting is zorg de grootste kostenpost. Voor komend jaar is circa 103 miljard euro (op totale rijksuitgaven van ongeveer 433 miljard) begroot. Dat is ruim 23 procent van alle Nederlandse uitgaven en ruim 11 procent van het bruto nationaal product. Internationaal staat Nederland in de top qua zorguitgaven.

Zorgverzekeraars hebben sinds de zorgstelselwijziging van 2006 de wettelijke taak om via zorginkoop voor iedereen in Nederland voldoende en betaalbare zorg te organiseren. Dat lukt niet meer. Een jaar geleden zei Joep de Groot, directeur van zorgverzekeraar CZ, geen garantie te kunnen geven "dat zorg altijd voor iedereen toegankelijk is".

En de zorgpremie stijgt (sinds 2014 met zeker 60 procent) al is deze stijging vooral toe te schrijven aan inflatie en gestegen personeelskosten.

Sinds de verzorgingshuizen in 2013 als bezuinigingsmaatregel massaal werden gesloten, is het aantal mensen dat mantelzorg verleent sterk toegenomen. Een Kamermeerderheid vond dat destijds een goede maatregel. Maar vorige maand nam de Tweede Kamer een motie aan om het verzorgingshuis in ere te herstellen.

Om personeelstekorten aan te pakken blijkt langer thuis wonen trouwens niet erg efficiënt. Als er 's nachts thuis wat misgaat, moet er een hulpverlener naar een oudere toe. In een verpleeghuis kan een hulpverlener tegelijk twee mensen helpen.

Toch zien veel politieke partijen de mantelzorger nog steeds als de oplossing voor een maatschappelijk probleem. Maar dat is het niet, als je kijkt naar de bevolkingsopbouw van Nederland.

Aan de bevolkingspiramide is te zien dat de 45- tot 65-jarigen op dit moment de sterke schouders van de maatschappij zijn. Zo verleent deze groep relatief veel mantelzorg en passen opa en oma ook geregeld op de kleinkinderen als de ouders werken.

Maar ook de generatie van de 'sterke schouders' wordt ouder. En het is de vraag of de maatschappij de zorg voor deze mensen over pakweg twintig jaar kan opvangen.

Hierover durven politieke partijen zich nog niet écht uit te spreken.

In de NOS verkiezingsserie De Peilers praten verslaggevers Jeroen Gortworst en Margot Oosterwechel over de zorg met kiezers in Middelburg:

Lijsttrekker van de ChristenUnie (CU), Mirjam Bikker, zegt in een interview met Nieuwsuur dat het overeind houden van de principes van haar partij niet altijd makkelijk is. "Ik heb grijze haren van sommige gesprekken die ik binnenskamers voer. Soms lukt het niet om iets te bereiken, maar mijn standpunt verandert niet."

De CU heeft twee kabinetsperiodes meegeregeerd en profileert zichzelf als een partij die niet door een morele ondergrens wil gaan. Uit onderzoek blijkt dat normen en waarden voor de CU-achterban het belangrijkst zijn.

Voor de val van het kabinet, in juli dit jaar, legde de VVD aan het einde van de crisisonderhandelingen een plan op tafel die het recht op gezinshereniging van bepaalde vluchtelingen moest beperken. Dat plan was voor de CU onbespreekbaar. Dat leidde mede tot de val van het kabinet.

Bikker zegt dat haar partij wilde praten over verschillende plannen die VVD en CDA graag wilden. "Maar kinderen horen bij hun ouders. Dat is ons principe. Men wist dat vanaf het begin. Ik sprak er telkens opnieuw over, binnen de partij en ik kreeg elke keer hetzelfde antwoord: onze principes, daar staan we voor."

Maar een jaar eerder, in augustus 2022, kwam het kabinet al een asieldeal overeen waarin gezinshereniging wel degelijk werd beperkt. De ChristenUnie stemde daar toen wél mee in. De Raad van State schoot deze maatregel later af.

Meeregeren en de moeilijkheden daarvan, de CU weet er inmiddels alles van, zegt politiek duider Arjan Noorlander. "Bij de CU gaat het - uiteraard - veel over geloof, maar ook over geloofwaardigheid. Die bewaken, terwijl je in een kabinet stapte waar je niet in wilde, steeds weer principiële meloenen slikken om aan de macht te blijven. Het is nu aan Bikker om te bewijzen dat, na al die jaren meedoen met de macht, de CU nog een geloofwaardige partij is."

De laatste tijd vaart de partij een progressievere koers. Zo bestaat er binnen de partij sinds kort een lhbtiq+-netwerk: CU4all. Ook ondertekenden de lokale fracties van de CU het Regenboog Stembusakkoord in tenminste dertien gemeenten. Daarmee ondersteunen ze het hijsen van de regenboogvlag op Coming Out Day en de organisatie van andere lhbti-evenementen. Daarnaast staan dit jaar voor het eerst twee paragrafen over transgenderzorg in het verkiezingsprogramma.

Bikker spreekt zich niet uit over haar persoonlijke standpunt in dit thema, maar vindt het goed dat de lokale fracties hun eigen afweging maken. "Mooi dat iedereen zich bij de CU veilig voelt. Dat ervaren mensen zo. Lokale fracties stralen dat uit: iedereen mag hier meedoen."

Uit onderzoek van Ipsos blijkt dat 27.5 procent van de CU-achterban tegen homoseksuele bestuurders is. Terwijl één van de drie CU-senatoren openlijk een homoseksuele relatie heeft. Toch zegt het partijbestuur dat "mensen met een monogame homoseksuele relatie op een waardige wijze God kunnen dienen en de partij kunnen vertegenwoordigen".

Bikker noemt het "kostbaar" dat er binnen de CU ruimte is voor verschillende meningen. "We zijn een unie van christenen. In verschillende kerken voeren ze de gesprekken erover op verschillende wijze. Ik sta voor vrijheid en ruimte, ook voor mensen die het ingewikkeld vinden."

Bij de achterban heerst over die progressieve koers ook onvrede. Annelijn de Gier vraagt zich af waarom haar partij zich niet meer principieel profileert op abortus en euthanasie:

Bikker geeft toe dat ze grote zorgen heeft over medisch-ethische dossiers. "Over een heel aantal dingen kom je er samen uit, en je verwoordt waar het ingewikkeld wordt. De ChristenUnie kan niet al z'n idealen erdoor krijgen. Het is zoeken."

Zo is het abortusstandpunt van de partij flink opgeschoven. Waar de CU in 2006 een abortus alleen gerechtvaardigd vond als het leven van de moeder in gevaar is, verandert dat in de verkiezingsprogramma's van 2010 en 2017. Dan wil de partij de abortusgrens alleen nog verlagen, van 24 naar 18 weken zwangerschap. Nu noemt de CU zelfs geen wekengrens meer in het programma, maar zegt enkel te pleiten voor "een lagere wekengrens".

Er is nog een thema waar de CU twee achterbannen wil bedienen en ook daar levert dat een spanningsveld op: tussen boer en natuur. In april schreef Bikker in een blog: "Sinds de ChristenUnie in het kabinet zit, is het roer omgegaan: als land nemen we zorg voor de schepping eindelijk écht serieus."

Gepensioneerd boswachter én boerenzoon Arend Spijker ziet dat anders:

De zorg voor de schepping is leidend, zegt Bikker. "Als een visser uit Katwijk naar een vis kijkt, is dat voor hem ook de schepping. Boeren die houden van hun land, ook. Te lang is geld inderdaad leidend geweest. Dat moet anders."

Dat door de CU "het roer om is" blijkt niet altijd uit het stemgedrag van de partij, blijkt uit onderzoek van Nieuwsuur. In het Europees Parlement onthield de CU zich van stemming over de Natuurherstelwet, die lidstaten verplicht in slechte staat verkerende natuurgebieden te herstellen. De partij vond dat er te weinig rekening werd gehouden met boeren en vissers. Dat terwijl de jongerenbeweging van de CU opriep juist vóór de Natuurherstelwet te stemmen: "Het herstellen van natuur in Europa zou een topprioriteit moeten zijn."

In de Tweede Kamer stemde de partij meermaals tegen moties met plannen voor beschermde natuur op land en zee. Als Europa de garnalenvisserij in Natura 2000-gebieden wil tegengaan, schrijft de CU zelfs een motie om dat tegen te gaan. Een motie die wordt aangenomen.

Bikker zegt dat er in die moties ook afspraken werden geschonden die eerder waren gemaakt. "Bijvoorbeeld beloften aan de garnalenvissers. Hen was compensatie beloofd. En als er iets is beloofd dan is het beloofd."

Bekijk hier het hele gesprek met Mirjam Bikker terug:

VVD-leider Yesilgöz heeft afstand genomen van PVV-leider Wilders. Enkele maanden geleden zei Yesilgöz dat ze samenwerking met de PVV niet uitsloot, zoals haar voorganger Rutte wel deed. Maar in NOS Nederland Kiest: Het Debat was er van deze toenadering weinig meer te merken en botsten de twee partijen over het asielbeleid.

In het PVV-verkiezingsprogramma staat volgens Yesilgöz "echt niets wat het land vooruitbrengt, maar wel het land "kapot maakt". Wilders pleit bijvoorbeeld voor een algehele asielstop. "Ik heb helemaal niets met wat hij hier verkondigt," zei Yesilgöz.

Wilders op zijn beurt zei dat de VVD de afgelopen jaren vooral D66-beleid had uitgevoerd en dat er steeds meer asielzoekers bij zijn gekomen. Hij vindt ook dat de VVD-leider niet tegen kritiek kan, waarop Yesilgöz zei: "Ik raak niet geïrriteerd van dit geblèr, maar vind het vermoeiend."

Kijk hier naar de botsing tussen Yesilgöz en Wilders:

Op een vraag of VVD nu spijt had van haar toenadering tot de PVV zei Yesilgöz kort: "Ik sluit geen kiezers uit. Maar oneliners schreeuwen waar niemand iets mee kan, helpt niet."

Het Radio 1-verkiezingsdebat is het eerste grote debat met bijna alle lijsttrekkers. Omtzigt van Nieuw Sociaal Contract had een andere afspraak. De debatten gingen onder meer over klimaat, bestaanszekerheid en het terugwinnen van het vertrouwen in de politiek.

Kijk hier naar een aantal opmerkelijke momenten in het 2,5 uur durende debat:

Ook de oorlog tussen Israël en Hamas kwam aan de orde, waar vooral GroenLinks-PvdA-leider Timmermans kritisch was op de recente aanvallen van Israël op Gaza. Hij noemde de aanvallen "op geen enkele manier proportioneel".

Zijn partij begrijpt dat Israël zich moet verdedigen tegen de aanvallen van de terreurorganisatie Hamas. "Maar de vraag is langzamerhand wel: moeten er twee miljoen mensen zo lijden?" Hij denkt dat deze aanvallen het land ook niet helpen. "Zo creëer je meer haat."

PVV-leider Wilders was het daar absoluut niet mee eens. Hij noemde de uitspraak over het creëren van haat stuitend. "Israël vecht om zijn bestaan. Ze moeten hard terugslaan en hun optreden is wel proportioneel."

VVD-leider Yesilgöz benadrukte vooral dat Israël wel degelijk het recht heeft om zich te verdedigen. "Hamas en Hezbollah zijn terroristische organisaties die de staat Israël willen vernietigen."

Kijk hier de video:

De online verkiezingsserie bestaat uit vier video's over vier verschillende onderwerpen: bestaanszekerheid, wonen, klimaat en migratie/buitenland. De Nieuwsuur-redactie heeft naar eigen inzicht vastgesteld dat de gekozen thema's vier belangrijke crisisdossiers zijn. Deze onderwerpen hebben in de afgelopen jaren de politiek en het maatschappelijk debat beheerst, maar spelen ook tijdens deze verkiezingen een grote rol in het debat. Daarbij zijn we ons ervan bewust dat voor veel kiezers ook andere thema's belangrijk zijn.

In aanloop naar de verkiezingen maakt ProDemos de StemWijzer, een online verkiezingstool waarmee kiezers aan de hand van 30 stellingen erachter kunnen komen welke politie partij het beste aansluit bij hun voorkeuren. Hiervoor legt ProDemos de politieke partijen 94 stellingen voor en kijken ze naar het stemgedrag van partijen. Wij hebben deze data van ProDemos verkregen.

Daarnaast lazen we zelf de verkiezingsprogramma's van de partijen en verdiepten we ons in de thema's aan de hand van bestaande onderzoeken en artikelen.

We analyseerden hoe vaak partijen die verkiesbaar zijn voor de Tweede Kamer het in de StemWijzer van ProDemos met elkaar eens zijn. Deze analyse is gemaakt aan de hand van de stellingen over vijf thema's: migratie, buitenland, bestaanszekerheid, wonen en klimaat.

Een partij heeft drie antwoordmogelijkheden in de stemwijzer: neutraal, eens of oneens. In onze analyse zijn partijen het met elkaar eens als een antwoord exact gelijk is. Als partij 1 'eens' stemt en partij 2 'neutraal', dan zijn partij 1 en partij 2 het dus niet met elkaar eens. Voor iedere combinatie van partijen is berekend hoeveel procent van de stellingen ze het met elkaar eens zijn.

In de visualisatie staan de partijen op volgorde van hoe vaak ze het met elkaar eens zijn. De methode die we hebben gehanteerd is de volgende;

In het algemeen geldt dat er soms meerdere mogelijkheden zijn om een partij te plaatsen, er zit dus altijd enige vorm van willekeur in.

Ten slotte goed om te noemen dat de datavisualisatie achter de presentator in de video niet exact overeenkomt met de visualisatie op de tafel. Dit heeft te maken met het feit dat na de opname nog nieuwe data binnenkwam bij ProDemos bekend was.

In deze verkiezingsserie kijken we voor de kwantitatieve duiding naar achttien politieke partijen. We hebben deze selectie gemaakt op basis van een of meer zetels in de peilingen en het huidige zetelaantal in de Tweede Kamer. In de kwalitatieve duiding geven we meer aandacht aan partijen die hoog in de peilingen staan. Daarbij hebben we gezocht naar een evenwichtige balans.

De rente die studenten en afgestudeerden betalen over hun studielening wordt niet per 1 januari 2024 bevroren op het niveau van 2023.

Dat schrijft demissionair minister Dijkgraaf aan de Tweede Kamer. De Kamer had daarom gevraagd, wetende dat het waarschijnlijk niet uitvoerbaar is. Dat laatste blijkt nu inderdaad het geval.

Het vraagt grote aanpassingen van de systemen van DUO, die op zijn vroegst per 1 januari 2026 klaar zouden kunnen zijn. Ook zou de Wet studiefinanciering 2000 nog voor 1 januari gewijzigd moeten worden. "Ook dat is niet realistisch gelet op de zeer korte periode", zegt Dijkgraaf.

De rente op studieleningen vervijfvoudigt op 1 januari van 0,46 naar 2,56 procent. Dat betekent dat studenten en afgestudeerden vaak duizenden euro's meer moeten gaan betalen.

Dijkgraaf gaat nu onderzoeken hoe het amendement van Kamerlid Pieter Omtzigt kan worden uitgevoerd. Die wil dat de belastingvoordelen voor expats langzaam worden afgebouwd en dat de opbrengst wordt gebruikt voor een lagere rente op studieleningen. Dat heeft waarschijnlijk vanaf 2026 effect.

Voor bijzondere bromfietsen worden registratie en een kenteken verplicht. Het gaat dan bijvoorbeeld om de elektrische step, de zelfbalancerende segway en de BSO-bus (de opvolger van de stint). De plicht moet het makkelijker maken om voertuigen op te sporen die niet zijn goedgekeurd.

Demissionair minister Harbers wijst erop dat er steeds meer nieuwe en innovatieve voertuigen zijn en dat maar een deel daarvan is goedgekeurd voor gebruik op de weg. Maar als voertuigen erg op elkaar lijken, is het lastig om te zien of ze zijn goedgekeurd. "En dat is onwenselijk, want niet goedgekeurde voertuigen zijn niet veilig genoeg bevonden", zegt Harbers.

Wanneer het nieuwe systeem ingaat, is nog niet bekend. Na de inwerkingtreding is voor alle bijzondere bromfietsen een kenteken nodig. Eigenaren van bromfietsen die al in het verkeer zijn, krijgen een jaar de tijd om het voertuig te registreren en er een kenteken op te plaatsen.

Hoe het kenteken eruit zal komen te zien, is nog niet besloten. Harbers belooft dat rekening zal worden gehouden met de soms beperkte ruimte op veel bromfietsen.