Demissionair staatssecretaris Van der Burg kan weer aan het werk nadat hij eind oktober een zware voedselvergiftiging had opgelopen. Daardoor legde hij toen tijdelijk zijn taken neer als staatssecretaris van Justitie en Veiligheid.

Van der Burg (VVD) werd onwel tijdens een werkbezoek aan Aruba en werd opgenomen in een ziekenhuis. Bezoeken aan Curaçao en Bonaire zegde hij vervolgens af.

Demissionair premier Rutte dacht toen dat Van der Burg een paar weken nodig zou hebben voor herstel. Het asielprobleem was volgens hem echter zo belangrijk dat er in de tussentijd een vervanger werd aangesteld.

De staatssecretaris van Defensie, Christophe van der Maat, kreeg daarom een eervol ontslag bij Defensie. Zo kon hij tijdelijk aan de slag als staatssecretaris van Justitie en Veiligheid. Zijn werk bij Defensie werd waargenomen door minister Kajsa Ollongren (D66).

Morgen wordt Van der Maat weer benoemd tot staatssecretaris van Defensie.

Steevast was de PVV een van de grootste partijen in de Tweede Kamer, maar nooit dé grootste. Tot nu, want Geert Wilders heeft alle verwachtingen overtroffen en dat is mede te danken aan zijn nieuwe constructievere opstelling. De komende tijd zal blijken of beoogde coalitiepartners zijn mildheid overtuigend vinden.

De afgelopen 10 jaar was de keiharde en onveranderlijke opstelling van Wilders op islam- en asielgebied het argument voor andere partijen om niet met hem te praten over een coalitie. Zijn 'minder Marokkanen-uitspraak' (en veroordeling voor groepsbelediging daarvoor) werden vaak aangevoerd, net als zijn anti-islam-plannen.

Inhoudelijk is de PVV op dat gebied niet of nauwelijks verschoven. De partij wil volgens het laatste verkiezingsprogramma een totale asielstop, een verbod op hoofddoeken in overheidsgebouwen en geen islamitische scholen, korans en moskeeën in Nederland.

Maar zijn toon heeft Wilders wel aangepast. "We vinden nog steeds wat we vinden", zei hij bij de presentatie van zijn programma in september. Maar "hier en daar, qua toon, zijn wat scherpe randjes eraf gehaald", voegde hij daaraan toe.

Mede doordat de VVD met de nieuwe leider Dilan Yesilgöz de PVV niet meer op voorhand uitsloot, zag Wilders een kans met deze strategie. Hij hield de mildere bewoordingen de hele campagne vol en dat lijkt kiezers te hebben aangesproken.

Zo stelde de PVV-leider herhaaldelijk dat er belangrijkere zaken zijn dan het bestrijden van de islam. "We gaan niet praten over moskeeën, korans en islamitische scholen", benadrukte hij gisteren nog. Niet alle ballen op de strijd tegen de islam, maar wel alles op alles om "de Nederlander weer op 1" te zetten.

Asiel, gezondheidszorg en bestaanszekerheid noemde Wilders in de campagne steevast als topprioriteit. En hij benadrukte premier voor alle Nederlanders te willen worden. "Wat je geloof, je achtergrond, wat dat ook is." Vanmorgen, bij het eerste fractieoverleg, herhaalde hij die woorden nogmaals.

De campagne bracht de PVV een eclatante zege, en zoals het nu voorstaat is een coalitie over rechts met de VVD en NSC (eventueel met BBB, die veel Eerste Kamerzetels meebrengt) het meest voor de hand liggend. Op een aantal thema's lijken de verschillen overbrugbaar tussen de drie partijen, die volgens de prognose samen op 81 zetels uitkomen (en met BBB op 88).

Op voorhand sloten VVD en NSC Wilders niet uit, maar stonden ze ook niet te springen om samenwerking. Pieter Omtzigt maakte bij herhaling bezwaar tegen punten uit het PVV-programma die tegen "de klassieke grondrechten" ingaan.

Yesilgöz wilde in de campagne "geen kiezer uitsluiten", maar zag tegelijk een kabinet met de PVV "niet gebeuren" en zeker niet met Wilders als premier. "Dat ga ik niet doen", zei de VVD-leider deze week nog. En met 'ik' bedoelde ze haar partij.

Yesilgöz en Omtzigt reageerden gisteravond op de prognose:

Maar onder druk wordt alles vloeibaar en de uitslag die er nu ligt, geeft druk op de VVD en NSC. Zo'n grote groep kiezers is moeilijk te negeren, zal daar de gedachte zijn. En dus zie je bij de VVD een kentering: de uitspraak dat de VVD niet in een kabinet stapt onder premier Wilders wilde Yesilgöz gisteren niet meer herhalen. Ze wacht af waar de PVV mee komt. "Het is nu aan Wilders."

Omtzigt benadrukte gisteravond na de prognose dat het land bestuurd moet worden. "Wij zijn beschikbaar om dit vertrouwen om te zetten in daden." De NSC-leider zei wel dat het "niet eenvoudig" zou worden "met dit verkiezingsresultaat". Net als Wilders had hij het over "over de schaduw heen stappen".

En de PVV-leider zelf kwam de rechtstatelijke bezwaren van Omtzigt tegemoet door te stellen dat hij alleen "binnen de kaders van de wet en ook de Grondwet" voorstellen zal doen. "Ik zal mezelf redelijk opstellen, ondanks die prachtige overwinning."

"Ons verhaal van de Nederlander op 1 heeft mensen aangesproken", zei Wilders gisteravond:

Wilders riep de andere partijen direct op om te zoeken naar overeenkomsten, en die zijn best te vinden. Bijvoorbeeld op de onderwerpen migratie, stikstof, kernenergie en wonen liggen er ogenschijnlijk kansen om eruit te komen.

Voor andere thema's ligt het ingewikkelder. Op onder meer Europa, klimaatbeleid en de steun aan Oekraïne liggen vooral de PVV en VVD ver uit elkaar. Het is de komende tijd aan de grote winnaar Wilders om hier chocola van te maken en om de anderen te overtuigen met hem in zee te gaan.

"Samenwerken doen we graag. We gaan laten zien dat we het kunnen", benadrukte hij vandaag aan het begin van de feestelijke fractievergadering. "Aan ons als PVV'ers zal het niet liggen."

Nederland wordt deze ochtend wakker in een land waarin binnen een etmaal een politieke aardverschuiving heeft plaatsgevonden. Hoewel uit de laatste Peilingwijzer van dinsdag al bleek dat de PVV was aangehaakt bij koplopers VVD en GroenLinks-PvdA, overtrof de overwinning van de partij van Geert Wilders alle verwachtingen.

Uit de voorlopige prognose op basis van 98 procent van de getelde stemmen blijkt dat de PVV 37 zetels heeft behaald. Dat zijn er twee meer dan in de exitpoll van 21.00 uur. De tweede partij is GroenLinks-PvdA (25), gevolgd door de VVD (24) en NSC (20). De PVV is dus met afstand de grootste partij in de Tweede Kamer.

Na de monsterzege is het aannemelijk dat Wilders het voortouw krijgt in het formatieproces. Uit kiezersonderzoek van Ipsos blijkt dat migratie en asiel belangrijke thema's voor de kiezers waren. Daar heeft de nationalistische partij van Wilders (Nederlanders weer op 1 heet het verkiezingsprogramma) van geprofiteerd.

Verder blijkt uit de voorlopige prognose dat BBB op 7 zetels uitkomt. Het CDA staat op 5 zetels, net als de SP. De PvdD en FvD krijgen ieder drie zetels.

De vier coalitiepartijen waaruit Rutte IV bestond - VVD, D66, CDA en ChristenUnie - verliezen allemaal zetels. Van de 78 zetels die de partijen haalden bij de verkiezingen in 2021 zijn er volgens de laatste prognose nog 41 over. De VVD is voor het eerst sinds 2010 niet de grootste partij. Volgens de laatste prognose moet lijsttrekker Yesilgöz zich achter GroenLinks-PvdA voegen op de derde plek.

Geert Wilders reageerde gisteravond verheugd op de uitslag. Het ongeloof is van zijn gezicht af te lezen op het filmpje dat de PVV-leider op X deelt . Even later, in een café 'op' Scheveningen waar op het laatste moment nog een partijbijeenkomst is georganiseerd, heeft Wilders al een verklaring voor het grote succes. "De kiezer heeft gesproken, en heeft gezegd; we zijn het zat, we zijn het spuugzat!"

Bij GroenLinks-PvdA zat de schrik er juist in, door de overwinning van PVV. "Nu breekt het moment aan dat wij de democratie gaan verdedigen", zegt lijsttrekker Frans Timmermans in een emotionele speech, waarmee hij klaar lijkt voor de oppositie. "Als je iemand tegenkomt die zich na vanavond afvraagt: hoor ik hier nog wel? Zeg dan heel duidelijk ja!" Ook bij D66 heerste ontzetting en boosheid.

NSC-voorman Omtzigt sprak van "een geweldig resultaat". Ook zei hij te willen regeren. "Wij zijn beschikbaar om het vertrouwen om te zetten in daden. Maar het zal niet eenvoudig zijn."

Bekijk hier een overzicht van de verkiezingsavond en de belangrijkste uitslagen in twee minuten:

Bij de VVD van lijsttrekker Yesilgöz overheerste teleurstelling. Zij denkt niet dat ze met haar campagne de PVV de grootste heeft gemaakt, door de deur voor Wilders op een kier te zetten. Wel is er volgens haar "te weinig geluisterd naar de mensen". Het is onduidelijk of ze met Wilders in een coalitie zou willen.

"Het voortouw in de formatie ligt niet bij ons", meent Yesilgöz. Wilders is nu aan zet en hij moet waarmaken dat hij alsnog zo'n meerderheid kan vinden. Of de VVD daarbij hoort, gaat ze eerst in de fractie bespreken.

Hier lees je de belangrijkste politieke reacties op de verkiezingsuitslag:

Volgens Wilders moeten partijen nu "over hun eigen schaduw heen springen". Hij roept andere partijen op te zoeken naar overeenkomsten en zegt te willen samenwerken. "Het kan niet zo zijn dat door een mislukte formatie straks Frans Timmermans ermee aan de haal gaat, dat moet niet gebeuren."

De PVV is waarschijnlijk in zijn eentje goed voor 37 van de benodigde 76 zetels voor een meerderheidskabinet. Het aan boord krijgen van andere grote partijen zal lastig worden, maar er lijkt toch wel ruimte.

Wilders zei meteen na de exitpoll dat hij niet zal aandringen op anti-islam-maatregelen als een koranverbod of de sluiting van islamitische scholen. Hij zei zich aan de grondwet te willen houden. Daarmee neemt hij alvast een voorschot op de formatieperiode, die vrijdag afgetrapt zal worden.

Wat zijn de mogelijkheden voor de nieuwe coalitie? Er zijn mogelijkheden op rechtse maar er liggen flinke politieke hordes:

"De partijen moeten over hun eigen schaduw heen springen", reageerde PVV-leider Wilders gisteravond op de grote verkiezingsoverwinning die zich aftekende. Hij roept andere partijen op te zoeken naar overeenkomsten, en zegt te willen samenwerken. "Het kan niet zo zijn dat door een mislukte formatie straks Frans Timmermans ermee aan de haal gaat, dat moet niet gebeuren."

De PVV is waarschijnlijk in zijn eentje goed voor 37 van de benodigde 76 zetels voor een meerderheidskabinet. Het aan boord krijgen van andere grote partijen zal lastig worden, maar er lijkt toch wel ruimte.

Was Pieter Omtzigt (NSC) voor de verkiezingen afwijzend over samenwerking met de PVV vanwege de standpunten van de partij over de islam en de rechtstaat, gisteravond benadrukte hij dat het land bestuurd moet worden, al noemde hij Wilders niet bij naam. Net als Wilders had hij het over "over de schaduw heen springen".

En Dilan Yesilgöz (VVD), die eerder zei dat ze niet in een kabinet wilde stappen met Wilders als premier, herhaalde dat gisteravond niet. Wel zei ze dat ze vindt dat de PVV-voorman het land niet kan verbinden. Ze wacht af waar Wilders mee komt.

Wilders zal het moeten zoeken bij deze twee van de 'grote vier' van PVV, GL-PvdA, VVD en NSC. Zónder de grotere partijen zou een coalitie met Wilders bestaan uit minstens tien partijen, wat om vele redenen niet voor de hand ligt.

Tegen de NOS zei Wilders dat een centrumrechts kabinet zijn voorkeur heeft en getalsmatig ligt zo'n samenwerking ook het meest voor de hand. Met de VVD en Omtzigts NSC zou hij een werkbare meerderheid hebben van 81 zetels.

Voeg daar de BBB bij - voor Wilders ook aantrekkelijk vanwege het grote aantal zetels van BBB in de Eerste Kamer - en er zou zelfs een coalitie zijn van 88 zetels.

Uit kiezersonderzoek van onderzoeksbureau Ipsos valt op te maken dat ook de kiezer tendeert naar een meer rechts kabinet. Ruim een derde van de ondervraagden geeft de voorkeur aan een rechts kabinet, een vijfde (22 procent) ziet liever een coalitie over links. De overige respondenten kiezen een centrumkabinet of hebben geen voorkeur.

Dit is hoe kiezers zelf staan tegenover een links of rechts kabinet. JA21, Denk, 50Plus, BIJ1 en BVNL zijn niet meegenomen in de resultaten, omdat er van die partijen te weinig respondenten waren:

Verder vindt meer dan een derde van de Nederlanders (36 procent) dat de PVV moet meedoen in het nieuwe kabinet. Daarna volgen de VVD (32 procent) en NSC (33 procent). Lager staan GL-PvdA (28 procent), BBB (22 procent) en D66 (20 procent).

Wie in ieder geval niet de PVV zal opzoeken voor een mogelijke coalitie is dat andere lid van de 'grote vier', GL-PvdA. Lijsttrekker Timmermans feliciteerde Wilders weliswaar met zijn overwinning, maar haalde meteen uit: zijn partij zal nooit in een coalitie stappen "met een partij die Nederlanders uitsluit", waarmee hij doelde op de PVV.

Voor een coalitie met GL-PvdA zouden minstens vier partijen nodig zijn. Zelfs als de VVD en NSC met Timmermans zouden willen regeren, heeft hij maar 69 zetels. Met D66 erbij wordt dat 78.

Maar politiek ligt dat niet voor de hand. Zeker veel VVD-kiezers zitten allerminst te wachten op een coalitie met GL-PvdA en andersom verwees Timmermans in de campagne de VVD consequent "naar de reservebank".

Zowel bij een meerderheidscoalitie onder leiding van Wilders als bij een samenwerking onder leiding van Yesilgöz of Timmermans zal de premiersvraag als een donkere wolk boven de besprekingen hangen. Van de kiezers heeft 16 procent een voorkeur voor Wilders als premier. Een even groot percentage wil Yesilgöz, valt op te maken uit de gegevens van Ipsos.

Iets minder steun is er voor Timmermans (14 procent) en Pieter Omtzigt (11 procent). 18 procent van de Nederlanders weet niet wie de voorkeur heeft, of heeft geen mening. 6 procent wil geen van de lijsttrekkers als nieuwe premier zien.

De PVV haalt in de nieuwe voorlopige prognose van het ANP 37 zetels. De prognose is op basis van bijna 94 procent van de stemmen. GroenLinks-PvdA komt uit op 25 zetels, de VVD op 24 en NSC op 20 zetels.

Daarna volgen D66 met 9 zetels en BBB met 7 zetels. Het CDA en de SP komen uit op 5 zetels.

Forum voor Democratie en de Partij voor de Dieren halen volgens deze voorlopige prognose 3 zetels, net als de ChristenUnie, SGP en Denk. Volt komt uit op 2, en JA21 op 1. 50Plus stond in de exitpoll nog op 1 zetel, maar raakte die in deze prognose kwijt. Ook BVNL en BIJ1 behalen geen zetels.

"Voorlopige" prognoses van ANP zijn gebaseerd op daadwerkelijke uitslagen. Daarom zijn ze nauwkeuriger dan de exitpoll die onderzoeksbureau Ipsos heeft gehouden in opdracht van de NOS en RTL. In deze exitpoll stond de PVV op 35 zetels.

De eerste reactie van Geert Wilders op de exitpoll:

De verkiezingsresultaten vind je hier .

Met een voorspelde 37 zetels wordt de PVV van Geert Wilders veruit de grootste partij in de Tweede Kamer. Als die prognose klopt, wint de PVV er 20 zetels bij. Waar komen die nieuwe stemmers vandaan?

Een deel van hen is 'honkvast', laat voorlopig onderzoek van Ipsos zien. Van de PVV-kiezers stemde 40 procent in 2021 ook al op die partij. Daarnaast stapte een kleine 15 procent over van de VVD. 12 procent van de huidige PVV-stemmers geeft aan bij de vorige verkiezingen niet gestemd te hebben, blijkt uit de door Ipsos onderzochte kiezersbewegingen .

Ook de BoerBurgerBeweging van Caroline van der Plas (vooralsnog 7 zetels) blijkt dit jaar een groep voorheen afwezige kiezers te hebben aangeboord. Bijna een vierde van de BBB-kiezers ging in 2021 niet naar de stembus, peilde Ipsos. De BBB raakt relatief wel een fors aantal kiezers (30 procent) kwijt aan de PVV.

Dan GroenLinks-PvdA (in de prognose 25 zetels). Die gecombineerde lijst profiteert volgens het onderzoek vooral van het voormalige electoraat van D66: ruim een kwart (29 procent) van de kiezers van GroenLinks-PvdA koos vorige keer voor de partij van Sigrid Kaag.

Daarnaast moest de combinatie GroenLinks-PvdA het vooral hebben van stemmers van de twee oude, aparte partijen. 22 procent van de kiezers van GroenLinks-PvdA stemde de vorige keer GroenLinks. Dat gold ook voor de PvdA.

Nieuwkomer NSC - volgens de prognose goed voor 20 zetels - lijkt vooral te hebben geput uit het electoraat van het CDA. Een kwart van de NSC-kiezers stemde vorige keer op het CDA. Ook haalde NSC veel kiezers weg bij de VVD (17 procent) en D66 (15 procent). Ongeveer 8 procent kwam van de SP.

Het kiezersonderzoek van Ipsos geeft ook inzicht in de beweegredenen van kiezers bij deze stembusgang. Ruim de helft van de mensen in het onderzoek gaf aan dat het thema 'immigratie en asiel' een grote rol speelde bij de partijkeuze. 38 procent vond dat het onderwerp 'enigszins' bepalend was. Onder PVV-stemmers waren immigratie en asiel het meest van belang voor de stemkeuze.

Over wie Mark Rutte moet opvolgen als premier, zijn kiezers in het onderzoek verdeeld. 16 procent van de ondervraagden ziet van alle lijstrekkers Dilan Yesilgöz (VVD) het liefst als nieuwe premier. Een even groot aantal respondenten acht Wilders de meest geschikte kandidaat. Timmermans (GroenLinks-PvdA) komt in het kiezersonderzoek op plek drie.

Hoe ziet Nederland een nieuw kabinet dan voor zich? Ruim een derde van de ondervraagden geeft de voorkeur aan een rechts kabinet, een vijfde (22 procent) ziet liever een coalitie over links. De overige ondervraagden willen een centrumkabinet of hebben geen nadrukkelijke voorkeur.

Over hoe dat kabinet er in de praktijk uit moet zien, zijn de ondervraagden verdeeld. Een derde van hen (36 procent) vindt dat de PVV mee moet regeren. Maar een ongeveer even groot aantal (30 procent) vindt juist dat de partij van Wilders buiten de coalitie moet blijven. Ook geeft bijna de helft (45 procent) aan dat Forum voor Democratie niet mee moet doen.

Op zijn werkkamer slaat Geert Wilders zijn handen voor zijn gezicht. "35!" roept hij uit nadat op TV de eerste exitpoll is getoond. Het ongeloof is van zijn gezicht af te zien op het filmpje dat de PVV-leider op X deelt. In de uren erna stijgt zijn verwachte zetelaantal zelfs nog met twee naar 37.

Even later, in een café in Scheveningen waar op het laatste moment nog een partijbijeenkomst is georganiseerd, heeft Wilders al een verklaring voor het grote succes. "De kiezer heeft gesproken, en heeft gezegd; we zijn het zat, we zijn het spuugzat!"

"De hoop van Nederland is dat de mensen hun land weer terugkrijgen. Dat er iets aan de asieltsunami wordt gedaan, dat ze meer geld in hun portemonnee krijgen en dat de zorg verbeterd wordt", zegt hij tegen zijn gehoor.

Daarvoor is het wel nodig dat Wilders de komende tijd een coalitie bij elkaar krijgt. Zijn partij is bij de formatie "totaal niet te negeren" denkt hij zelf. Er moet een kabinet over rechts komen, vindt hij. Want over links is zijn agenda, waarin de beperking van migratie een belangrijke rol speelt, niet te verwezenlijken.

"Wij willen samenwerken. Iedereen moet over zijn schaduw heen springen, ook wij." Wilders zal zich "redelijk opstellen". Hij zal alleen "binnen de kaders van de wet en ook de Grondwet" voorstellen doen. "We gaan niet praten over moskeeën, korans en islamitische scholen", benadrukt hij, daarmee zijn mildere toon onderstrepend.

Bij GroenLinks-PvdA in Amsterdam vinden ze dat niet geruststellend. Daar overheerst de schrik over de winst van de PVV. "Nu breekt het moment aan dat wij de democratie gaan verdedigen", zegt lijsttrekker Frans Timmermans in een emotionele speech, waarmee hij klaar lijkt voor de oppositie. "Als je iemand tegenkomt die zich na vanavond afvraagt: hoor ik hier nog wel? Zeg dan heel duidelijk ja!"

Ook bij D66 heerst ontzetting en boosheid. Een strijdbare lijsttrekker Rob Jetten waarschuwt vooral voor de extreme ideeën van Wilders achter zijn "zogenaamd gematigde toon". "De politiek van intolerantie is genormaliseerd terwijl die nooit normaal mag zijn." Volgens Jetten heeft VVD-leider Dilan Yesilgöz "de deur wagenwijd opengezet voor Wilders", door samenwerking met hem niet langer uit te sluiten.

Dat ziet Yesilgöz uiteraard anders. Zij denkt niet dat ze met haar campagne de PVV de grootste heeft gemaakt. Er is "te weinig geluisterd naar de mensen" volgens haar. "Er zijn te weinig werkbare oplossingen geboden."

Aanvankelijk stonden de liberalen in de peilingen steeds stabiel op 27 en daarmee waren ze de grootste. Nu strijden ze met GL-PvdA om de tweede plek, met 24 zetels in de voorlopige prognose van de uitslag . GroenLinks-PvdA staat op 25, de PVV is met 37 zetels verreweg de grootste.

Dinsdag zei Yesilgöz nog dat haar VVD niet in een kabinet zou stappen onder leiding van premier Wilders, maar dat wil ze nu niet herhalen. Die uitspraak was vooral gebaseerd op de verwachting dat Wilders geen meerderheid zou kunnen vinden, zegt ze nu.

"Het voortouw in de formatie ligt niet bij ons", meent Yesilgöz. Wilders is nu aan zet en hij moet waarmaken dat hij alsnog zo'n meerderheid kan vinden. Of de VVD daarbij hoort, gaat ze eerst in de fractie bespreken.

Iemand die daar dolgraag bij wil horen is Caroline van der Plas van de BBB. Zij is blij met de zeven zetels die haar partij in de exitpoll en later ook in de prognose krijgt. "Wij doen gewoon mee. Ik heb er 100 procent vertrouwen in dat we in de coalitie komen", zegt ze. BBB is de grootste partij in de Eerste Kamer en dat kan belangrijk zijn voor een nieuw kabinet.

In Enschede, bij nieuwkomer NSC is de opluchting groot. De laatste dagen ging het in de peilingen een beetje bergafwaarts, maar in zowel de exitpoll als later de prognose van de uitslag gaat de partij van Pieter Omtzigt in een keer naar twintig zetels.

"Een geweldig resultaat", vindt hij. "Die functie elders? Die ligt in Den Haag de komende jaren." En hij wil regeren. "Wij zijn beschikbaar om het vertrouwen om te zetten in daden. Maar het zal niet eenvoudig zijn."

Ook bij NSC speelt de vraag of samenwerking met de PVV mogelijk is. In zijn speech noemt Omtzigt de partij van Wilders niet. In de campagne noemde hij de standpunten van de PVV in strijd met de Grondwet, maar hij gaf nooit duidelijk antwoord op de vraag of hij de partij daarmee ook uitsloot.

De voormalige coalitiepartijen hebben allemaal fors verloren, ook het CDA en de ChristenUnie. Zij hebben inhoudelijk vooral concurrentie gekregen van NSC, dat zich duidelijk op christendemocratisch gedachtegoed baseert.

ChristenUnie-voorvrouw Mirjam Bikker wil vasthouden aan haar overtuigingen: "christelijke, sociale politiek, geworteld in hoop, zoekend naar vrede, pal voor de rechtstaat". De winst van de PVV baart haar in dat verband zorgen.

Het CDA, onder Lubbers ooit goed voor 54 zetels, houdt er naar verwachting vijf over. Toch is het applaus op de partijbijeenkomst voor de nieuwe lijsttrekker Henri Bontenbal groot. Hij hoort in dat applaus "enthousiasme" voor zijn koers. "Dit is niet het einde. Wij komen terug", zegt hij.

De Partij voor de Vrijheid (PVV) van Geert Wilders gaat aan kop in de exitpoll die onderzoeksbureau Ipsos in opdracht van de NOS en RTL heeft gehouden. In de rond 21.30 uur bijgestelde indicatie van de verkiezingsuitslag komt de PVV op 35 zetels uit. Bij de vorige Tweede Kamerverkiezingen, in 2021, haalde de partij fors minder zetels: 17.

Wie er na de PVV komt is volgens onderzoeksbureau Ipsos in de bijgestelde exitpoll too close to call. GroenLinks-PvdA van Frans Timmermans staat in deze indicatie op 25 zetels (voorheen samen 17 zetels) en de VVD van Dilan Yesilgöz heeft er 24 (in 2021 34).

Nieuwkomer NSC, de partij van Pieter Omtzigt, komt in deze exitpoll als vierde partij uit de bus met 20 zetels.

Tussen NSC en de kleinere partijen zit een flink gat: de eerstvolgende partij is D66 met 10 zetels (voorheen 24) en BBB met 7 zetels (voorheen 1). Daarna volgen het CDA en de SP allebei met 5 zetels.

FvD, CU, Denk, PvdD en SGP halen in de laatste exitpoll 3 zetels. Volt is goed voor 2 zetels. 50Plus en JA21 halen allebei 1 zetel. Als deze exitpoll overeenkomt met de uiteindelijke verkiezingsuitslag komen BIJ1 en BVNL niet terug in de Tweede Kamer.

Geert Wilders heeft op X een korte video geplaatst, waarin zijn eerste reactie op de exitpoll te zien is.

De verkiezingsresultaten zijn de hele avond te volgen bij de NOS via tv, radio, NOS.nl en de app. Online vind je alle uitslagen hier .

Met de exitpoll achter de rug is het wachten op de eerste resultaten. Naar verwachting zullen die vanaf het komende uur per gemeente gaan binnendruppelen. Vanaf ongeveer 23.00 uur valt te verwachten dat de uitslagenstroom wat versnelt.

Daarna volgt in de loop van de nacht persbureau ANP met de eerste voorlopige prognoses van de zetelverdeling in de Tweede Kamer. Die zijn gebaseerd op daadwerkelijke uitslagen tot dan toe, waardoor ze nauwkeuriger zouden moeten zijn dan de exitpoll. Morgen, als alle uitslagen binnen zijn, hoopt het ANP de voorlopige prognose om te zetten in een prognose van de einduitslag.

Liever een spoorboekje voor de uitslagenavond en de dagen erna? Hier kun je lezen hoe je de verkiezingsuitslagen kunt volgen bij de NOS .

Vanavond om 21.00 uur sluiten de stembureaus en begint het tellen van de stemmen. De NOS brengt vanaf dat moment de verkiezingsresultaten via tv, radio, NOS.nl en de app. Hoe gaat dat precies in zijn werk?

De rechtstreekse, avondvullende NOS-verkiezingsuitzendingen op tv (NPO1 en NPO Nieuws en Politiek) en radio (NPO Radio1) beginnen rond 20.30 uur. Klokslag 21.00 uur is daarin alle aandacht gericht op de exitpoll.

Dat is een soort schaduwverkiezing die onderzoekers van bureau Ipsos in opdracht van de NOS en RTL Nieuws hebben gedaan bij zestig stembureaus in het hele land. Die stembureaus zijn zo uitgezocht, dat ze bij elkaar een representatief beeld geven van het stemgedrag van alle kiezers. Ook de opkomst is gemeten.

De praktijk leert dat de exitpoll een betrouwbare indicatie geeft van de zetelverdeling in de Tweede Kamer. Belangrijk om in het oog te houden is dat Ipsos daarbij een foutmarge hanteert van een zetel per partij, maar dat dit in uitzonderlijke gevallen ook twee kunnen zijn.

Met andere woorden: als in de exitpoll de ene partij 28 Kamerzetels haalt en de andere 26, dan kunnen ze ook beide op bijvoorbeeld 27 uitkomen. Wie de grootste is, valt bij een marge van twee zetels of kleiner daarom niet te zeggen.

Een half uur later levert Ipsos dan nog een update. Waar de eerste exitpoll gebaseerd is op de stemmen tot 20.30 uur, zijn in deze ook de stemmen van het laatste half uur meegenomen. In de regel zorgt dit niet of nauwelijks voor verschuivingen, maar die zijn uiteraard wel mogelijk.

Ergens tussen 21.00 en 22.00 uur druppelen de eerste uitslagen binnen via de verkiezingsdienst van persbureau ANP. De drie kleinste gemeenten van het land, met ieder niet meer dan zo'n duizend stemgerechtigde inwoners, doen bij iedere verkiezing weer allemaal hun uiterste best om de eerste te zijn. De afgelopen keren was het steeds Schiermonnikoog dat de strijd won, wat betekende dat Vlieland en het Gelderse Rozendaal het nakijken hadden.

De eerste iets grotere gemeenten laten pas vanaf 22.30 van zich horen en vanaf 23.00 uur zou er voorzichtig enig tempo in de uitslagenstroom moeten komen, hoewel de tendens is dat de gemeentelijke uitslagen steeds langer op zich laten wachten.

Bij de vorige Kamerverkiezingen duurde het tot 00.44 uur donderdagmorgen voordat de eerste gemeente met meer dan 100.000 inwoners op het bord verscheen. Dat was toen Alkmaar. Minister De Jonge (Binnenlandse Zaken) heeft de hoop uitgesproken dat het dit jaar allemaal net iets sneller gaat.

In de loop van de nacht komt het ANP met de eerste, "voorlopige" prognoses van de zetelverdeling in de Tweede Kamer. Omdat die gebaseerd zijn op daadwerkelijke uitslagen, zouden die nauwkeuriger moeten zijn dan de exitpoll.

De avonduitzendingen van de NOS zijn dan hoogstwaarschijnlijk al gestopt, maar om respectievelijk 06.00 uur op radio (NOS Radio 1 Journaal) en 06.30 uur (NOS Journaal via NPO1) beginnen de ochtendprogramma's alweer, waarin de uitslagen eveneens een centrale rol spelen.

Later donderdag, als alle uitslagen binnen zijn, hoopt het ANP de voorlopige prognose om te zetten naar een definitieve. Alleen als de uitslagen van grote steden dan bijvoorbeeld nog niet binnen zijn, lukt dat niet. Het bureau blijft van een prognose spreken omdat het de Kiesraad is die de uitslag moet formaliseren.

Een dikke week later, op 1 december, wordt de uitslag officieel gemaakt in een openbare zitting van het Centraal Stembureau (de Kiesraad). Op dat moment weten we wie er gaan plaatsnemen in de Kamerbankjes, want dan worden ook de voorkeurstemmen bekend. Kandidaten lager op de lijst kunnen hogergeplaatste partijgenoten de pas afsnijden als er genoeg stemmen op hun persoon zijn uitgebracht.

Bestaanszekerheid, klimaat, zorg, migratie en wonen. Dat zijn volgens onderzoeksbureau Ipsos de belangrijkste verkiezingsthema's voor kiezers. Daarom heeft de NOS in de afgelopen weken juist deze onderwerpen centraal gesteld in een serie gesprekken met stemgerechtigde Nederlanders.

Voor die gesprekken trokken verslaggevers Jeroen Gortworst en Margot Oosterwechel in aanloop naar de Tweede Kamerverkiezingen met een mobiel stemhokje door het hele land. Daarnaast maakten we per thema een dataverhaal, dat je op een feitelijk en ongekleurde manier kan helpen om je standpunten te bepalen.

In dit artikel vind je een overzicht van de belangrijkste onderwerpen die we behandelden in aanloop naar de verkiezingen.

In Heerlen vroegen we kiezers of ze nog wel kunnen rondkomen. Een man vertelt dat hij statiegeldblikjes raapt en uit prullenbakken haalt, om wat extra's binnen te halen. "Het is soms best heftig om tot het eind van de maand door te komen."

Om beter te begrijpen hoe het gaat met minder welvarende Nederlanders zetten we het onderwerp bestaanszekerheid uiteen in vijf vragen en een serie bijbehorende grafieken. Hoe staat Nederland ervoor in de Europese Unie, en waar is het risico op armoede het grootst?

Je leest het in dit artikel:

Op het winderige strand van Texel lieten de eilandbewoners en -bezoekers hun licht schijnen over klimaatverandering. De een vindt dat bedrijven meer verantwoordelijkheid moeten nemen en de ander vliegt minder om de CO2-uitstoot te laten dalen. Een jongen maakt zich soms zorgen over het klimaat: "Ik heb een keer die film gekeken over de watersnoodramp en ik wil niet dat dat nog een keer gebeurt."

Het toekomstige kabinet zal veel keuzes moeten maken om de klimaatdoelen voor 2030 en 2050 te halen.

In dit artikel lees je hoe we ervoor staan en tonen we een aantal grafieken die de situatie uitleggen:

In Middelburg leggen stemmers uit dat ze de zorg een belangrijk verkiezingsthema vinden. Nergens zijn de problemen zo groot als in Zeeland en dat voelen ze daar ook. "In Zeeland kan bijna niks en in Rotterdam word je uitmuntend geholpen", zegt een man die longkanker heeft gehad.

In 2021 werd het Nederlandse zorgstelsel gezien als een van de best presterende in de wereld, onder meer vanwege de toegankelijkheid. Maar sindsdien is er veel veranderd.

In dit artikel lees je wat er nu zo anders is:

Rotterdam is al jaren onlosmakelijk verbonden met het thema migratie: de stad telt ongeveer 170 verschillende nationaliteiten. Het houdt de kiezers daar dan ook enorm bezig. Een migratiestop wordt besproken, maar ook een man uit Syrië komt voorbij, die graag herenigd zou willen worden met zijn moeder.

De aanleiding voor het uitschrijven van deze verkiezingen is migratie: het kabinet viel over de inperking van gezinshereniging van asielzoekers. Bovendien wil een meerderheid (bijna 70 procent) van de Nederlanders het aantal asielmigranten omlaag brengen.

Maar wat zijn de feiten over migratie? Lees het hier:

Ten slotte zijn we in Groningen om het te hebben over wonen. Een vrouw is bang dat ze geen huurwoning meer kan betalen. En aan kopen durft ze al helemaal niet te denken. "Natuurlijk denk ik dat we allemaal wel eens dromen om gewoon een eigen huis voor jezelf te hebben. Maar ik weet dat het op dit moment niet kan."

Zo'n beetje alle politieke partijen zijn het erover eens dat er grote problemen op woongebied zijn, die opgelost moeten worden.

De cijfers en feiten rond de problemen op de woningmarkt vind je hier:

Als de bijna 10.000 stembureaus vanavond om 21.00 uur hun deuren sluiten, begint het tellen. Een enorme operatie, waar tienduizenden vrijwilligers bij betrokken zijn. Bij eerdere verkiezingen werd er tot diep in de nacht doorgeteld, wat niet altijd ten goede kwam aan de nauwkeurigheid. Daarnaast blijkt uit onderzoek dat steeds minder mensen vertrouwen hebben in een eerlijk verloop van de verkiezingen.

Om dat te verbeteren, en om het proces transparanter te maken, is de Kieswet veranderd. Welke veranderingen er zijn en welke gevolgen die hebben, zetten we hier op een rij.

Nog meer dan vroeger geldt het uitgangspunt dat iedere stem telt. Het aantal mensen dat is komen stemmen, moet gelijk zijn aan het aantal biljetten in de stembus. Als dat niet zo is, en er is geen verklaring voor, dan moet er herteld worden.

Als er dan nog een onverklaarbaar verschil is, dan wordt dat vastgelegd. Ook optel- of schrijffouten moeten worden hersteld. Tot nu toe gebeurde dat pas helemaal aan het eind van het proces, en dan alleen als zo'n verschil invloed had op de zetelverdeling. Door de nieuwe Kieswet kan dat eerder.

Ook daarbij is iets veranderd. Nieuw is het gemeentelijk stembureau, waar alle getelde stemmen de dag na de verkiezingen nog een keer gecontroleerd of geteld worden. Op de avond van de verkiezingen wordt er nog steeds geteld op de stembureaus, maar gemeenten mogen ervoor kiezen om daar alleen de stemmen per partij te tellen, en nog niet hoeveel voorkeurstemmen een individuele kandidaat op de lijst heeft gekregen. Dat gebeurt dan de dag daarna op een centrale locatie, met verse, uitgeslapen vrijwilligers. Iets meer dan de helft van alle gemeenten gaat op die manier tellen.

Dat is maar de vraag. Zoals gezegd doet maar iets meer dan de helft van de gemeenten het op die manier. Daarbij doen tellers op een gemiddeld stembureau er al anderhalf uur over om alle biljetten uit te vouwen en op stapels te leggen.

Een belangrijke reden om alleen per lijst te tellen is om te voorkomen dat de vrijwilligers tot diep in de nacht bezig zijn. In het uiterste geval kan zelfs besloten worden het tellen op te schorten en de dag erna verder te gaan.

Alle telsessies, zowel op de stembureaus als de dag erna op het gemeentelijk stembureau, zijn openbaar. Burgers mogen daarbij aanwezig zijn, maar het telproces vanzelfsprekend niet storen. Tegenwoordig worden alle processen-verbaal van de stembureaus en ook de optelbestanden openbaar gemaakt op de site van de gemeente.

Alles is na te rekenen. Wie denkt dat zijn stem niet is meegeteld, of dat er een andere optelfout is gemaakt, kan dat melden. Ook de Kiesraad controleert nog uitgebreid of er geen fouten in de tellingen zitten.

Er kunnen altijd dingen fout gaan bij verkiezingen. Gemeenten mogen voor een groot deel zelf bepalen hoe ze de stembusgang organiseren. Dat blijft mensenwerk. Bij de Statenverkiezingen in maart bleek een gemeente in Noord-Holland de verkeerde potloden te hebben gekocht. Weliswaar rode potloden, maar met een zwarte stift.

De wet schrijft rood voor. Toen ze daarachter kwamen, waren er al tientallen, ongeldige stemmen uitgebracht. In een deel van diezelfde provincie moest een oplossing worden gevonden omdat het gebruikte papier zo glad was dat het rode potlood niet goed hield.

Er wordt nog steeds nagedacht over veilige manieren van elektronisch stemmen, maar tot nu toe blijven daar grote nadelen aan kleven. Het grote voordeel van papier en potlood is dat je bij twijfel over de uitslag altijd terug kunt naar de bron: de stembiljetten.

Op vrijdag 1 december is er een openbaar toegankelijke zitting van de Kiesraad in de Tweede Kamer, waar bekendgemaakt wordt welke 150 kandidaten zijn gekozen in de nieuwe Tweede Kamer. Wat weinig mensen weten, is dat de oude Tweede Kamer eigenlijk het laatste woord heeft.

De zogeheten Commissie voor Onderzoek van de Geloofsbrieven, die bestaat uit Kamerleden en onder leiding staat van VVD'er Ulysse Ellian, bepaalt op 5 december of de verkiezingen rechtmatig zijn verlopen en of de nieuwe leden toegelaten kunnen worden. Pas als die commissie groen licht geeft, kan de nieuwe Tweede Kamer op 6 december van start.

Nog nooit waren er zo kort voor de verkiezingen zo veel zwevende kiezers. In het NOS-slotdebat Nederland Kiest: Het Debat deden de lijstrekkers van zeventien partijen een ultieme poging om ze te overtuigen van hun gelijk. Dat ging er af en toe fel aan toe, maar er werd ook verbinding gezocht.

Zo zei PVV-leider Wilders aan het begin van het debat van de grotere partijen dat hij graag premier wil zijn "voor alle Nederlanders. Wat je geloof, je achtergrond, wat dat ook is". Yesilgöz (VVD) zei daarop dat ze heus zag dat Wilders een "constructief weekje" achter de rug heeft, maar dat ze niet geloofde in zijn verbindende rol. "Tenzij de heer Wilders zegt zijn verkiezingsprogramma te verscheuren." Ze wees daarbij op de wens van de PVV om de islam uit Nederland te bannen en om uit de EU te stappen.

Wilders, die er net als de VVD en GroenLinks-PvdA goed voor staat in de peilingen , liet zich niet uit het veld slaan en deed een handreiking aan de VVD-leider. "We moeten juist samenwerken om de problemen van Nederland op te lossen."

Maar het ging zeker niet alleen over poppetjes en mogelijke allianties, ook de inhoud kwam aan bod. Zo verweet Ouwehand (Partij voor de Dieren) de VVD migranten de schuld te geven van alles. "Terwijl jullie de asielopvang kapot hebben bezuinigd." Yesilgöz zei daarop dat de instroom naar Nederland veel te hoog is. "En politici blijven negeren dat dat een feit is."

Het debat daarna leidde tot een opvallende botsing tussen Omtzigt (NSC) en Bontenbal (CDA) over het toeslagenschandaal. Omtzigt opende de aanval, omdat het CDA (zijn oude partij) volgens hem te lang "de kop in het zand" had gestoken.

Bontenbal reageerde verontwaardigd en had de "harde aanval niet verwacht". Ook "uw vingerafdrukken" zitten op het CDA-beleid, aldus de CDA'er richting Omtzigt.

SP-leider Marijnissen, die er ook bij stond, held zich hierbij afzijdig, maar merkte wel op dat beiden te weinig concreet aan bestaanszekerheid doen. "Of het nou het oude CDA is, of het nieuwe CDA, merk ik dat het veel over bestaanszekerheid gaat." Maar het blijft bij te veel bij woorden en te weinig daden, zei Marijnissen.

In het volgende debat botsten D66 en GroenLinks-PvdA over klimaat, niet voor het eerst deze campagne. GroenLinks-PvdA-leider Timmermans noemde de klimaatproblemen de "grootste bedreiging voor onze bestaanszekerheid".

D66-leider Jetten zei dat hij als klimaatminister al twee jaar "keihard aan de slag is" en dat hij "teleurgesteld" is in de opstelling van Timmermans. Die wil volgens hem te veel water bij de wijn doen, bijvoorbeeld door 2030 los te laten als deadline voor de stikstofdoelen.

De GroenLinks-PvdA-leider antwoordde dat het soms nodig is om "bruggen te bouwen" en dat hij op die manier als Eurocommissaris de Green Deal uit heeft onderhandeld. "Die kleine verschillen tussen ons, die mogen ons toch niet uit elkaar trekken?", vroeg Timmermans aan Jetten.

BBB-leider Van der Plas stelde dat Timmermans niet in de realiteit leeft. Jetten noemde ze iets realistischer. Ze stelde dat de BBB het klimaatprobleem niet ontkent, maar ze is het "constante gedram" over het klimaat wel zat. Haar debattegenstanders maken mensen bang, zei Van der Plas.

Het volgende thema, migratie, leidde niet tot heel opvallende momenten. PVV-leider Wilders zei nog maar eens naar nul te willen, terwijl Jetten hem verweet "een buitenlands zondebok" te zoeken. En ook het daaropvolgende landbouw-blokje leidde niet tot verrassingen.

Bij het laatste debat van de grote partijen, dat kort werd verstoord door een demonstrant, ging het er fel aan toe. "U zat maar 'ja' te knikken", zei Yesilgöz tegen Timmermans over diens rol in het kabinet-Rutte II. Timmermans verwijt de VVD van alles, maar hij was er zelf bij, wilde ze maar zeggen.

Timmermans zei dat hij bereid is om "over alles" verantwoording af te leggen en dat hij juist bij Yesilgöz "geen enkele reflectie" ziet. Omtzigt stond erbij en hoorde het aan. "Wilt u met dezelfde partijen verder, of wilt u een andere keuze maken?", vroeg hij de kiezer. Ze kwamen er gedrieën niet uit: het debat werd afgekapt toen Timmermans en Yesilgöz elkaar nog verwijten toebeten.

Eerder op de avond kwamen acht kleinere partijen aan bod. Onder anderen FvD-leider Baudet schoof aan, terwijl hij gisteren nog werd aangevallen met een bierfles. "Het had slechter kunnen aflopen", zei hij. De FvD-voorman sloeg Bij1-leider Olf bij de start om de oren met een tweet van een Bij1-lid waarin de klappen die Baudet kreeg "heerlijk" werden genoemd. Olf wenste de FvD'er "veel sterkte", maar nam geen afstand van de tweet.

Daarna gingen de twee, samen met Bikker van de ChristenUnie, door naar de inhoud van hun debat: arbeidsmigratie. Volgens Olf is er zoveel arbeidsmigratie omdat Nederland kiest voor ongebreidelde economische groei. "Mensen vóór winst", bepleitte hij.

Baudet stelde juist dat het overgrote deel van de arbeidsmigratie kan worden gestopt door Nederlanders aan het werk te krijgen. "Anderhalf miljoen mensen staan in Nederland langs de kant." Bikker betoogde dat de overheid beter naar de rol van werkgevers moet kijken. "Die hebben wel de lusten, niet de lasten."

Bij het tweede thema, wonen, kwamen opvallend veel dieren voorbij. Zo stelde Volt-leider Dassen dat Van Haga van BVNL "zondebokkenpolitiek" bedrijft als hij zegt dat de wooncrisis wordt veroorzaakt door massa-immigratie. "Het echte probleem is dat de overheid het heeft overgelaten aan de markt."

Van Haga pleitte op zijn beurt juist voor minder regels. "Als je het aan de markt overlaat dan gaan mensen weer bouwen." SGP-voorman Stoffer zat er qua regulering ongeveer tussenin. De markt en de overheid moeten wat hem betreft "samen gaan zitten". Stellig was hij over de verstorende rol van beschermde dieren. "Dassen en marters" zitten vaak in de weg bij woningbouw, en dat moet volgens hem anders.

Swipe om opvallende momenten uit het debat te zien:

Het laatste onderwerp voor de kleinere partijen was 'geldzorgen'. ChristenUnie-leider Bikker benadrukte dat de plannen van haar partij armoede meer dan halveren en dat ze de lasten wil verlagen van gezinnen met één kostwinner.

JA21-leider Eerdmans vindt armoedebestrijding ook belangrijk, maar zei dat we "ook niet door moeten slaan". Zijn partij wil toeslagen afschaffen en daar een huishoudtoelage en huurtoelage voor terug voor mensen die echt niet zonder kunnen.

Denk-leider Van Baarle noemde de plannen van Eerdmans "een ramp voor armere mensen". JA21 is volgens hem de enige partij die ervoor zorgt dat de armoede stijgt. Hij noemt Eerdmans een omgekeerde Robin Hood, "hij steelt van de armen en geeft aan de rijken".

En daarmee hebben deze zeventien partijen voor de laatste keer kunnen laten zien wat de verschillen zijn. Nu is het aan de kiezer: vanaf 07.30 uur zijn alle stemlokalen open.

Kijk hier het debat met de lijsttrekkers van de grootste partijen terug:

Het gaat naar omstandigheden goed met de gisteren mishandelde Thierry Baudet, vertelde hij in NL Kiest: Het Debat op NPO 1. "Ik heb pijn aan mijn schedel en kan mijn kaak niet verder openen dan dit", gebaarde de lijsttrekker van Forum voor Democratie.

De politicus werd gisteren tweemaal op het hoofd geslagen met een fles. Hij heeft het er naar eigen zeggen "ontzettend goed" van afgebracht. "Ik ben dankbaar dat ik hier kan zijn en dat het relatief goed gaat." Op de vraag hoe het met hem gaat, antwoordde hij: "Ik zou zeggen een 7,5."

Een minderjarige jongen uit de gemeente Groningen is gisteren aangehouden als verdachte. Hij zit nog steeds vast. Meerdere bronnen melden dat het gaat om een jongen van 15, maar de politie kan dat bevestigen noch ontkennen. Ook over een mogelijk motief wil de politie niets kwijt. "Het onderzoek is bezig en we zijn nog met de jongen in gesprek."

Baudet was gisteravond in een Gronings café voor een verkiezingsbijeenkomst, samen met andere (kandidaat-)Kamerleden van zijn partij. Aan het eind van die bijeenkomst maakte hij selfies met enkele bezoekers, ook met een jongen die Baudet vervolgens van dichtbij sloeg met een bierfles.

Het moment dat Baudet in het café werd aangevallen:

Student Thomas Teunter was gisteren bij de bijeenkomst van Forum voor Democratie in Groningen. "Het zou een gezellige avond worden en tot op het eind was dat het ook." Teunter zegt dat hij eerder op de avond met de verdachte heeft gepraat. "Hij zei dat hij FvD-fan was. Niemand heeft dit zien aankomen."

"Antifa moet op de lijst van terroristische of criminele organisaties. Dat is de enige manier om dit aan te pakken", zei Baudet eerder vandaag tegen NOS Stories over het fles-incident. Hij legt een verband met zijn mishandeling en de links-extremistische beweging Antifa, die naar eigen zeggen fascisme bestrijdt.

Buiten bij het Groningse café was gisteravond een actie van AFA Noord, een organisatie die onderdeel is van Antifa. Het is nog onduidelijk of de dader verbonden is aan deze beweging.

Baudet zegt dat hij en zijn partij al meerdere keren zijn lastiggevallen door Antifa en spreekt van een "politieke aanslag" op standpunten van FvD. "Het is wat mij betreft niet een incident, maar het past in een patroon."

Eerder vandaag gaf Baudet deze reactie op zijn mishandeling:

Een dag voor de verkiezingen gaan nog altijd drie partijen aan kop in de peilingen. In de Peilingwijzer staat de VVD net als gisteren op 26 tot 30 zetels, de PVV staat op 25-29 (gisteren 22-28) en GroenLinks-PvdA op 23-27 (gisteren 21-25).

NSC van Pieter Omtzigt lijkt met 19-23 zetels afgehaakt in de strijd om de grootste te worden. Nog maar een week geleden was er ook een top 3 van partijen die dicht bij elkaar stonden, maar toen hoorde NSC erbij en lag de PVV er duidelijk achter. De partij van Geert Wilders heeft in de laatste dagen flinke winst geboekt, zegt politicoloog Tom Louwerse, de maker van de Peilingwijzer, terwijl Omtzigt is weggezakt, en vandaag nog weer iets duidelijker op achterstand staat dan gisteren.

Wilders lijkt het goed te doen in de debatten, ook gisteren weer in het EenVandaag-debat. Bij onderzoeksbureau I&O Research wees bijna 40 procent van de kijkers hem als de meest overtuigende debater in dat debat aan. Rob Jetten van D66 deed het ook goed: een kwart vond hem gisteren de beste.

De Peilingwijzer is een gewogen gemiddelde van de zetelpeilingen van Ipsos/EenVandaag en I&O Research, die beide tot vanochtend peilden voor hun slotpeiling. "Het beeld is vandaag in grote lijnen hetzelfde als gisteren. We zien wel GroenLinks-PvdA iets hoger staan, maar dat valt nog net binnen de foutmarge", aldus Louwerse.

Wat zeggen de slotpeilingen over de uitslag? In een vandaag gepubliceerd artikel laat Louwerse zien dat sinds 2006 de uitslag van de meeste partijen sterk overeenkomt met de slotpeiling. In twee derde van de gevallen is het verschil hooguit één zetel. Maar er is ook altijd wel minimaal één verrassing van 5 zetels of meer verschil. In 2017 scoorde de VVD veel beter dan in de slotpeilingen en in 2021 was dat D66.

Die verrassingen zijn niet per se het gevolg van fouten in de peilingen, maar komen ook doordat er op de laatste dag vaak nog flinke kiezersbewegingen zijn.

Het valt niet te voorspellen of dat ook morgen gebeurt, en zo ja, wie er dan van profiteert. Duidelijk is dat nog altijd veel kiezers twijfelen tussen twee of drie partijen. Onderzoeker Sjoerd van Heck van Ipsos/EenVandaag ziet een stuk meer twijfelaars dan de vorige keer: iets minder dan de helft van de kiezers weet zeker wat ze morgen gaan stemmen. Bij I&O is dat zelfs nog wat minder.

Van Heck en onderzoeker Peter Kanne van I&O denken allebei dat de strategische stemmer morgen het verschil kan maken. Ze benadrukken dat er zowel links als rechts strategisch wordt gestemd, linkse kiezers kunnen bijvoorbeeld GroenLinks-PvdA stemmen om Timmermans in het Torentje te krijgen of Wilders eruit te houden, rechtse kiezers kunnen strategisch stemmen om Timmermans uit het Torentje te houden.

Dat gezegd zijnde, merken ze wel op dat de rechtse strategische kiezer het lastiger heeft doordat PVV en VVD ongeveer even groot zijn. Want moet die kiezer nu Wilders of Yesilgöz stemmen om Timmermans uit het Torentje te houden?

"Je kunt eigenlijk niet anders denken dan dat de strategische stem Timmermans in de kaart speelt", zegt Kanne daarom. Om er direct aan toe te voegen: "Maar de kans dat Jetten het goed gaat doen, bestaat ook."

Daarmee wijst hij op een andere trend in de Peilingwijzer: het feit dat D66 het tijdens de campagne behoorlijk goed doet. De partij is sinds half oktober significant gestegen, en is met 8-11 zetels nu duidelijk groter dan de BBB, die steeds verder is weggezakt en nu op 4-7 zetels staat.

De BBB staat inmiddels op hetzelfde niveau als de SP en de Partij voor de Dieren, die beide op 4-6 zetels staan. Daar weer achter staan CDA, ChristenUnie, Forum voor Democratie en Denk, met elk 3 tot 5 zetels, gevolgd door Volt en de SGP met beide 2 tot 4. Kans op een Kamerzetel maken verder nog JA21 (0-2), Bij1 (0-1) en BVNL (0-1).

Ze waren er in Nederland voor het eerst in de jaren 40 en zijn niet meer weg te denken bij verkiezingen: politieke opiniepeilingen. Partijen houden de cijfers goed in de gaten en sturen hun campagne waar nodig bij om zo veel mogelijk kiezers te trekken. Andersom kunnen kiezers trends in de peilingen gebruiken om een strategische stem uit te brengen.

"Kiezers zijn zo soeverein als de zee", sprak toenmalig VVD-fractievoorzitter Jozias van Aartsen in 2006 na een verkiezingsnederlaag. Premier Rutte herhaalde die woorden in aanloop naar de verkiezingen van 2021 toen hem werd gevraagd naar het gevaar van peilingen: "Kiezers geven en nemen als de zee. Volgens mij moeten wij ons niet zo druk maken over die peilingen."

Toch is de invloed daarvan op de uiteindelijke verkiezingsuitslag niet te verwaarlozen. Sleutelwoord daarbij is 'dynamiek'. Als een partij een opmars maakt in de peilingen kan er een dynamiek ontstaan waarbij de stijgende partij nog meer stemmers naar zich toetrekt. Onderzoekers noemen dat het bandwagoneffect: mensen willen zich achter de 'winnaar' scharen.

Uit onderzoek van de Universiteit van Amsterdam komt naar voren dat de peilingen op zichzelf nog geen effect hebben. "Maar als daar positieve berichtgeving door media bij komt, is er wel een effect zichtbaar op het stemgedrag. Dat kan net het doorslaggevende zetje zijn dat je nodig hebt als kiezer." Dat zegt politicoloog Tom Louwerse in de NOS-podcast De Verkiezingsdag . Hij is de man achter de Peilingwijzer, die twee peilingen combineert om tot een gemiddelde te komen, met duidelijke foutmarges.

Louwerse vindt dat media terughoudender moeten zijn met het uitvergroten van individuele peilingen. Zo ontstond er afgelopen weekend een dynamiek nadat PVV-leider Wilders een peiling van Maurice de Hond die voor hem positief uitpakte, had uitgelegd als een gamechanger. Andere partijen, vooral in de links-progressieve hoek, reageerden geschrokken op de cijfers.

De politicoloog vindt dat daar voorzichtiger mee omgegaan moet worden. "Individuele peilingen hebben met foutmarges te maken en kunnen voor bepaalde partijen soms wat hoger of lager zitten dan bij andere bureaus. Als je verschillende peilingen naast elkaar legt, kun je beter zien wat nou de trends zijn, zonder dat je die mede aan het creëren bent."

Morgen kiest Nederland een nieuwe Tweede Kamer. Veel partijen hebben nieuwe lijsttrekkers. Wie zijn ze en waar staan ze voor? Bekijk het hier:

Op één groep kiezers hebben peilingen in elk geval grote invloed: de strategische stemmers. Dat zijn mensen die niet op hun eerste voorkeur stemmen, maar hopen met hun stem invloed te hebben op de coalitievorming na de verkiezingen. "Het zijn vooral kiezers die erg politiek betrokken zijn en geïnformeerd zijn over de verkiezingen", legt Joop van Holsteyn uit, hoogleraar politiek gedrag aan de Universiteit Leiden.

"Je hebt toch enige kennis van zaken nodig over wat de krachtsverhoudingen op dit moment zijn. En de beste informatie daarover wordt geleverd door opiniepeilingen."

Waar er in Nederland relatief weinig discussie is over het verbieden of beperken van peilingen, ligt dat in sommige landen anders. Zo mag in Zuid-Korea vanaf zes dagen voor de verkiezingen geen opiniepeiling meer worden gepubliceerd.

In Frankrijk geldt zo'n publicatieverbod op de dag van de verkiezingen, in de hoop dat kiezers niet beïnvloed worden. Al is daar wel een omweg gevonden: de peilingen worden vaak gepubliceerd in Waalse en Zwitserse media, tot frustratie van de Franse overheid.

In Italië zijn ze nog wat creatiever. Peilingbureaus mogen onderzoek blijven doen, maar media mogen de uitkomsten vanaf vijftien dagen voor de verkiezingen niet meer publiceren. Enkele jaren geleden vonden ze daar een ludieke oplossing voor: in de krant ging het ineens over een paardenrace in Napels. Galopìn du Magistry kwam voor Letteriénne en Fan Vaillant de finish over. Niet geheel toevallig kwamen die namen overeen met de burgemeesterskandidaten De Magistris, Lettieri en Valente.

Kortom, een verbod op peilingen is bijna niet te handhaven, zegt Louwerse. "En je krijgt misschien nog wel een meer hijgerige dynamiek als het via die kanalen naar buiten komt." Politieke partijen blijven bovendien toegang hebben tot hun eigen peilingen en hebben dan een informatievoorsprong op de kiezer. "Zij kunnen hun campagne erop aanpassen terwijl kiezers niet mogen weten wat andere mensen zullen stemmen. Dat creëert ook weer een onbalans."

"In sommige landen is men enigszins bang voor de invloed van peilingen", vult Van Holsteyn van de Universiteit Leiden aan. "Ze zouden te veel over de race gaan en te weinig over de inhoud. Als partijen dan alleen zelf met peilingen zouden komen, dan wordt het wel twijfelachtige informatie. Dan kan ik me voorstellen dat je restricties overweegt, maar voor de Nederlandse situatie is dat niet aan de orde."

Als je Rop Gonggrijp nu vraagt of de verkiezingen te vertrouwen zijn, zal hij een heel ander antwoord geven dan in 2006. In dat jaar wist hij met de actiegroep "Wij Vertrouwen Stemcomputers Niet" mensen ervan te overtuigen dat de gebruikte stemcomputers niet veilig waren. Dat leidde een jaar later tot herinvoering van het stemmen op papier.

"Het proces is nu nog niet perfect, maar het is nu niet zo dat we een dringend probleem hebben. Je kunt veilig gaan slapen", zegt Gonggrijp, ook bekend als privacy-activist en mede-oprichter van internetprovider XS4ALL. Betekenisvolle fraude is volgens hem nagenoeg onmogelijk. Hoe anders was dat in 2006: "Toen had ik misbruik bij de verkiezingen echt niet durven uitsluiten."

De afgelopen jaren zijn veel verbeteringen doorgevoerd om het stemproces transparanter en veiliger te maken. Zo werden gaten in de zogenoemde optelsoftware gedicht - hoewel er geen stemcomputers meer worden gebruikt, moeten al die papieren stemmen nog wel bij elkaar worden opgeteld. Die optelsoftware bleek in het verleden meermaals beveiligingsproblemen te hebben, die inmiddels zijn opgelost.

Ook het papieren telproces is de afgelopen jaren transparanter gemaakt: zo mogen observanten in stemlokalen foto's maken van de zogenoemde proces-verbalen, waarin de uitslag wordt vastgelegd. Gemeenten gaan die zelf ook publiceren, samen met de digitale telbestanden, zodat burgers de uitslag kunnen nalopen. Bovendien zorgt de nieuwe Kieswet, die dit jaar inging, voor snellere hertellingen bij onregelmatigheden.

Het verkiezingsproces ligt dan ook wat meer onder een vergrootglas dan vroeger, merkt Wim Voermans, hoogleraar staats- en bestuursrecht aan de Universiteit Leiden. "Al in 2006 kreeg het vertrouwen in de verkiezingen een flinke tik, vanwege het gedoe over de stemcomputer", zegt Voermans. Ook trok Forum voor Democratie bij de Tweede Kamerverkiezingen in 2021 het stemproces in twijfel.

"En in andere landen, zoals de Verenigde Staten, zag je het misgaan met allerlei samenzweringstheorieën. Daarom zit de Kiesraad er nu bovenop." Niet zonder resultaat: "Het zit echt goed in elkaar."

Wel vermoedt Voermans dat het papieren stemproces voor wantrouwen zorgt bij jongeren. "Er is een digitale generatie opgestaan, die gewend is aan computers; dat ze dan opeens in een hokje met papierwerk worden gestopt, wekt wellicht geen vertrouwen."

Toch is een terugkeer naar de stemcomputer niet waarschijnlijk: de consensus onder verkiezingsonderzoekers is dat dat tot onnodig veel kwetsbaarheden leidt. Bovendien is het stemproces dan ook veel moeilijker te begrijpen en te controleren. "Toen we nog stemcomputers hadden, waren er drie mensen in Nederland die precies snapten hoe het werkte", zegt Gonggrijp. Een papieren telproces is veel intuïtiever te begrijpen.

Tegelijkertijd is het verkiezingsproces nu nog niet perfect. De optelsoftware die nu nog wordt gebruikt, bleek herhaaldelijk fouten te bevatten. Die zijn weliswaar gedicht, maar uiteindelijk moet de software helemaal worden vervangen.

De technologie blijft een achilleshiel: de ICT-leverancier die de software verspreidt, zou in theorie een achterdeurtje kunnen inbouwen om de resultaten te manipuleren, bevestigen bronnen aan de NOS. Dat zou ook kunnen als een aanvaller inbreekt bij het bedrijf. "Het systeem is nu onnodig kwetsbaar, omdat er veel vertrouwen bij één leverancier ligt", zegt een van hen.

Maar in de praktijk zou gesjoemel met de software niet onopgemerkt blijven, melden andere bronnen. "In de praktijk merk je het als het optellen van de stemmen niet klopt, omdat er extra waarborgen zijn ingebouwd." Ook kunnen burgers dus zelf de resultaten bij elkaar optellen en mogelijke onregelmatigheden opsporen. Omdat de tellingen ook op papier worden doorgegeven en worden vergeleken met de digitale telling, zou fraude altijd moeten uitkomen.

Deze verkiezingen gaan voor het eerst in georganiseerd verband "verkiezingswaarnemers" naar stembureaus, als onderdeel van het project Controle-Verkiezingen.nl .

Onder de organisatoren zitten ook het voormalige Viruswaarheid. Hoewel zij niet bekendstaan om hun vertrouwen in de overheid, is het initiatief niet geboren uit wantrouwen, stelt Dennis Spaanstra van Controle-Verkiezingen. "Ons doel is juist om het vertrouwen te versterken."

Want wantrouwen is er, stelt Spaanstra. "Dat komt ook doordat mensen het niet begrijpen." Meekijken helpt dan: "Dan zien ze dat een partij die in de uitslag het grootste is, in het stembureau ook de grootste stapels heeft."

Hoogleraar Voermans maakt zich overigens weinig zorgen over wantrouwen in de verkiezingen. "Zolang de opkomst hoog blijft, vinden veel mensen het dus nog de moeite om te gaan stemmen." En die is in Nederland nog altijd relatief hoog. "Zelfs in het coronajaar 2021, toen er best wat wantrouwen tegen de overheid was." Toen kwam 78,7 procent van de stemgerechtigden opdagen.

FvD-leider Thierry Baudet gaat door met zijn verkiezingscampagne. Dat zei hij in een toelichting over de aanval van gisteravond, waarbij hij in Groningen met een bierfles werd geslagen. "Ik vind het van het grootste belang om te laten zien dat we niet buigen en dat we doorgaan."

De politicus was gisteravond in een Gronings café voor een verkiezingsbijeenkomst toen hij werd aangevallen. Baudet werd net boven zijn oog en op zijn achterhoofd geraakt en is in het ziekenhuis behandeld aan zijn verwondingen, zei hij vanmiddag. Baudet benadrukte dat het veel slechter had kunnen aflopen. De politie meldt dat er aangifte is gedaan.

Volgens Baudet had de dader, net als de andere bezoekers, zich aangemeld voor het FvD-event in het café. Aan het eind van het programma maakte Baudet selfies met de bezoekers. De dader deed volgens Baudet of hij een selfie met hem wilde maken en sloeg met een bierflesje toen hij dichtbij stond. Baudet reageerde vanmiddag:

De politie heeft gisteravond de verdachte uit de gemeente Groningen aangehouden. Zijn leeftijd is niet bekendgemaakt maar hij is minderjarig. Hij zit nog vast en wordt door de politie verhoord. Over een motief is nog niets bekend.

Volgens Baudet lijkt het erop dat de aanval 'afkomstig' is van Antifa, een extreem-linkse beweging die fascisme, rechts-extremisme, rechtspopulisme en racisme bestrijdt. Buiten bij het Groningse café was gisteravond een demonstratie van Antifa, maar het is niet duidelijk of de dader ook bij die groep hoorde.

Baudet spreekt van een "politieke aanslag" op standpunten van Forum voor Democratie. "Dit precies is wat op het spel staat. Mensen die ik vertegenwoordig voelen zich ook bedreigd om voor hun mening uit te komen."

Op X lieten politici gisteravond van zich horen. Demissionair premier Rutte noemt in een post op X de aanval "totaal onacceptabel". Rutte: "Ik zei het eerder en herhaal het nu stevig: van politici blijf je af. Altijd." Ook veel lijsttrekkers veroordeelden het geweld.

Het moment dat Baudet in het café werd aangevallen:

Bijna een maand geleden werd Baudet bij een bezoek aan de Universiteit Gent op zijn hoofd geslagen met een paraplu. Hij hield daar toen een lichte hersenschudding aan over en legde zijn campagne een paar dagen stil.

Sinds de aanval in Gent is zijn beveiliging flink opgeschroefd, zegt Baudet. "Maar kennelijk heeft er toch iets doorheen kunnen glippen. We zijn bezig met de analyse van hoe dat kan." Vanmiddag is er volgens hem overleg met de betrokken diensten over de beveiliging.

Baudet noemt de beveiliging vanuit de overheid professioneel en de samenwerking met de door zijn partij ingehuurde beveiliging goed.

Bronnen melden dat wordt gekeken of de beveiliging geïntensiveerd moet worden. De Nationaal Coördinator Terrorismebestrijding en Veiligheid (NCTV) is verantwoordelijk voor het bewaken en beveiligen van politici, maar wil niets over Baudet zeggen: "Wij kunnen geen uitspraken doen over wie wel en niet wordt beveiligd."

Na het incident in Gent besloot Forum voor Democratie om zelf beveiligers in te huren voor Baudet en andere FvD-Kamerleden. Daarvoor hield de partij ook een inzamelingsactie.

Of Baudet nu ook persoonsbeveiliging van de politie gaat krijgen, is nog onduidelijk. Dat hangt in de eerste plaats af van de mate van dreiging, maar ook van de wensen van de persoon zelf. Een voorwaarde voor effectieve beveiliging is dat iemand die zelf ook accepteert en bereid is om mee te werken aan de benodigde maatregelen.

De politieke campagne gaat vandaag een laatste spannende dag in, met verschillende partijen die strijden om de grootste te worden en ook nog heel veel kiezers die hun stem niet hebben bepaald .

De kopgroep van partijen lijkt in de peilingen steeds groter te worden, maar de kiezers zijn ondertussen nog volop in beweging. In de strijd om de gunst van de kiezer vallen partijen elkaar de laatste dagen over en weer steeds harder aan en waarschuwen voor een te links, dan wel een te rechts kabinet.

Dit weekend wist NSC-voorman Omtzigt ook weer de aandacht op zich te vestigen met zijn mededeling dat hij in een zakenkabinet met vakministers wellicht toch premier wil worden. Het kwam hem ook meteen op kritiek te staan van de VVD en GroenLinks-PvdA vanwege de voorzichtige formulering.

Uit onderzoek van I&O Research blijkt dat vlak voor de verkiezingen 61 procent van de kiezers een voorkeurspartij heeft, maar ook nog andere partijen overweegt.

Vanavond hebben alle lijsttrekkers nog een kans om die kiezers te overtuigen in het NOS-slotdebat NL Kiest: Het Debat op NPO 1 en NPO Politiek en Nieuws. Vanaf 19.00 uur debatteren eerst de kleinere partijen met elkaar en vanaf 20.30 uur zijn de negen grootste partijen aan de beurt.

Zij gaan voor de laatste keer in deze spannende campagne de strijd met elkaar aan. De grotere partijen komen daarbij twee keer aan bod. Het gaat onder meer over polarisatie in de samenleving, de portemonnee, klimaat en herstel van vertrouwen. De uitzending duurt tot 22.10 uur.

Het debat is één uitzending, onderbroken door het NOS Journaal van 20.00 uur. Het eerste deel is van 19.00 uur tot 19.50 uur met de 'kleinere partijen'.

Het tweede deel begint na na het NOS Journaal van 20.00 uur en is met de negen grootste partijen.

De verdeling tussen de 'kleine' en 'grote' partijen is gemaakt volgens een berekening van het gemiddelde van de zetels die partijen nu in de Kamer hebben en de Peilingwijzer van 1 november.

De tijd was kort en het aantal deelnemers groot. Bovendien gaan de stembureaus overmorgen al open en is er een nek-aan-nekrace gaande. Al die factoren leidden tot een EenVandaag-debat in de hoogste versnelling. Zes lijsttrekkers die met felle aanvallen op elkaar probeerden de vele zwevende kiezers nog in hun kamp te krijgen.

Bij het eerste thema, migratie, lag meteen al VVD-lijsttrekker Dilan Yesilgöz onder vuur. Zij wil het aantal asielzoekers dat naar Nederland komt "fors naar beneden" hebben, al noemde ze geen getal. De andere deelnemers verweten de VVD juist dat die partij de afgelopen jaren in het kabinet te weinig voor elkaar heeft gekregen.

"Er is geen asielcrisis, we hebben een VVD-crisis", opende D66-leider Rob Jetten de aanval. "Criminele asielzoekers gaan nog steeds niet terug naar eigen land en mensen leren de taal niet omdat ze te lang in de opvang zitten." Hij verweet Yeşilgöz geen leiderschap te hebben getoond, toen het asieloverleg van het kabinet onder haar leiding voor de zomer klapte.

PVV-leider Geert Wilders, die vindt dat de asielinstroom "gewoon even naar nul moet", gaf grappend beiden gelijk. "Het is een crisis, omdat de VVD D66-beleid uitvoerde."

Volgens Yesilgöz was het juist D66 dat in de gevallen coalitie "voortdurend de waarheid ontkende" en niets wilde doen tegen de hoge instroom. "Ga eens in Budel of Ter Apel kijken", beet ze Jetten toe.

Bekijk hier de discussie:

Ook bij het onderwerp klimaat en stikstof liepen de gemoederen hoog op. GL-PvdA-lijsttrekker Frans Timmermans hield vol dat de ontwikkeling van de strijd tegen klimaatverandering op dit moment stil ligt. Jetten, tevens demissionair klimaatminister, vond dat "volstrekte onzin en een beetje lachwekkend".

Hij verwees naar een eerder debat tussen Timmermans en NSC-voorman Pieter Omtzigt, waarin Timmermans zei niet langer vast te houden aan het halen van de stikstofdoelen in 2030. "We winnen de strijd niet als progressieve politici geen ruggengraat tonen", sneerde Jetten.

Ook Wilders viel Timmermans aan, maar juist omdat de linkse voorman in zijn ogen veel te veel wil uitgeven aan klimaatmaatregelen. "U spreekt geloof ik zeven talen, maar niet de taal van het volk", meende Wilders. "Dat volk wil gewoon de boodschappen kunnen betalen." Hij ziet veel meer in maatregelen om ons aan te passen aan het veranderende klimaat, zoals hogere dijken. "Dat is veel goedkoper."

"U geeft kapitalen uit", verweet Wilders Timmermans:

Morgenavond is er nog het grote slotdebat tussen de lijsttrekkers bij de NOS. Woensdag om 07.30 gaan de stembureaus open.

In de laatste periode voor de verkiezingen zijn stemmers volop in beweging, nadat de peilingen wekenlang nauwelijks verschuivingen hadden laten zien. In de Peilingwijzer is de PVV de voorbije week gestegen naar 22 tot 28 Kamerzetels, terwijl NSC juist wegzakt naar 19 tot 25.

Daarmee heeft de partij van Geert Wilders zich bij de overige drie gevoegd die nog kans maken om de grootste te worden komende woensdag. Die andere grotere partijen zijn de VVD met 26 tot 30 zetels, GroenLinks-PvdA met 21 tot 25 en ook nog het NSC van Pieter Omtzigt.

Op dit moment is de VVD significant groter dan NSC en GroenLinks-PvdA, maar is dat van de PVV niet met voldoende zekerheid te zeggen. De laatste partij is de voorbije week zo snel omhoog gegaan, met zo'n 5 zetels, dat de Peilingwijzer in dit geval een extra ruime foutmarge aanhoudt.

De Peilingwijzer, een gewogen gemiddelde van de zetelpeilingen van Ipsos/EenVandaag en I&O Research, reageert meestal vertraagd op plotselinge bewegingen in de kiezersgunst. Maar in deze slotweek houdt het model rekening met het feit dat in de allerlaatste fase van de campagne grotere sprongen mogelijk zijn dan buiten verkiezingstijd.

"Die grote beweeglijkheid van de kiezer is niet meer dan logisch als je bedenkt dat onderzoek al lang liet zien dat de meesten tot voor kort nog zweefden of twijfelden", zegt politicoloog Tom Louwerse, de maker van de Peilingwijzer. "Die mensen zijn nu aan het beslissen wat ze gaan doen. Maar I&O Research meldt vandaag dat nog steeds maar 30 procent volledig zeker is van zijn keus, dus er kan nog steeds van alles gebeuren."

"Bij de vorige verkiezingen was het D66 die een hele stevige eindsprint trok en deze keer zien we de PVV sterk stijgen in de laatste week", gaat Louwerse verder. "Vandaag ziet I&O Research datzelfde gebeuren, maar signaleert dat bureau ook dat GroenLinks-PvdA zou zijn doorgestegen naar 27 zetels. Omdat I&O deze partij tijdens de campagne vaker iets hoger inschatte dan Ipsos, zien we dat in de Peilingwijzer nog niet. We gaan morgen bekijken of Ipsos tot soortgelijke conclusies komt als I&O."

Opvallend in de nieuwste Peilingwijzer is ook dat BVNL van Wybren van Haga daarin op de valreep 0 tot 2 zetels scoort. De afgelopen maanden haalde deze afsplitsing van Forum voor Democratie meestal geen zetels bij zowel I&O Research als Ipsos. Omdat dat nu beide bureaus wel het geval is, is BVNL opgenomen in de Peilingwijzer.

Onveranderd is dat BBB, dat bij de Provinciale Statenverkiezingen de grote winnaar was, in de loop van de tijd steeds weer iets verder wegzakt. Inmiddels staat de partij van Caroline van der Plas op 5 tot 9 zetels. Dat is weliswaar nog altijd een duidelijke winst ten opzichte van die enige zetel die Van der Plas nu bezit in de Tweede Kamer, maar ver verwijderd van de tientallen waar BBB in maart aanspraak op leek te kunnen maken.

D66 behaalt nu rond de 7 tot 11 zetels en blijft samen met het CDA (3-5) de coalitiepartij die het meeste last lijkt te hebben van de impopulariteit van de huidige coalitie. De ChristenUnie leek daar als enige lang aan te kunnen ontsnappen, maar ook die dreigt nu met 3 tot 5 zetels enig terrein te verliezen. Andere verliezers in het huidige veld zijn Forum voor Democratie en de SP (beide op 3-5) en JA21 op 1-3.

Stabiel blijven de Partij voor de Dieren op 5 tot 7 zetels en Volt en de SGP op 2 tot 4. Denk zou een zetel kunnen winnen op 3-5. Terwijl het voor Bij1 en 50Plus met 0-1 zetel spannend blijft of zij in de komende periode nog wel in de Tweede Kamer blijven vertegenwoordigd.