Met de verkiezingen in aantocht kwamen vandaag vijf partijen bijeen voor hun congres: VVD, CDA, NSC, JA21 en ChristenUnie. De agenda was bij alle partijen bijna hetzelfde: verkiezingsprogramma's en kandidatenlijsten werden goedgekeurd en de lijsttrekkers hielden toespraken.

De sfeer op de congressen was echter onvergelijkbaar. Van opgetogen enthousiasme tot "we houden ons hart vast": in deze tijden wordt de sfeer voor een deel bepaald door de peilingen.

Politiek verslaggever Marleen de Rooy:

"Bij het CDA was de sfeer in een bomvolle zaal in Rotterdam opperbest. De partij die bij de vorige verkiezingen nog flink het deksel op de neus kreeg en maar vijf zetels haalde, zit weer in de lift. En volgens de leden is dat voor een groot deel te danken aan Henri Bontenbal.

De partij lijkt ook te profiteren van de leegloop van het NSC, waar de sfeer op het congres vandaag heel anders was. Twee jaar geleden kreeg de partij bij de oprichting nog duizenden leden en ze wonnen uit het niets twintig zetels. Maar nu kan worden gesproken van een tragisch verhaal, er is een totale leegloop. De mensen op het congres vandaag bleven desondanks hoopvol op een aantal zetels bij de verkiezingen.

Spanning was er ook bij de VVD, waar de kritiek op het leiderschap van Yesilgöz de laatste tijd toenam. Maar zelfs de meest kritische VVD-leden willen nu geen wissel van leiderschap. Wat ze wel willen, is een wissel van toon. En dat de partij zich de komende tijd meer gaat concentreren op de inhoud. De partij heeft ook besloten om niet alleen Yesilgöz in de campagne te gebruiken maar wat breder de merknaam VVD in te zetten. De demissionaire ministers Brekelmans en Karremans zullen dan ook ook vaker naar voren worden geschoven.

Bij JA21 merkte je ook een prima stemming, ze hebben het gevoel dat de macht dichtbij is. Ze hopen veel teleurgestelde kiezers van PVV en VVD aan te trekken, en op die manier na 29 oktober een rol van betekenis in een nieuw kabinet te gaan spelen."

Voor het eerst in tijden ziet het CDA de verkiezingen vol vertrouwen tegemoet: de partij doet het in de peilingen goed en hoopt weer op een plek in het centrum van de macht. In de campagne lijkt alles gebouwd rond lijsttrekker Bontenbal. Op het druk bezochte congres in Rotterdam, ook de thuisstad van Bontenbal, vinden de TeamHenri-sjaaltjes, CDA-vlaggetjes en -tassen vandaag gretig aftrek.

In zijn speech zegt Bontenbal dat Nederland hunkert naar "normale en beschaafde politici" die met elkaar samenwerken om de problemen in Nederland op te lossen in plaats van te schreeuwen. Bontenbal denkt dat zijn partij die kan leveren. "Dat is het DNA van het CDA.".

Lees hier verder over het congres van het CDA:

Ondanks de matige peilingen en kritiek op leider Yesilgöz is de stemming op het congres van de VVD in Den Bosch alles behalve somber of bedrukt. De partij houdt de moed erin en wil dat ook uitstralen. Als Yesilgöz het podium betreedt en terugblikt op de zomer waarin de kritiek op haar toenam, staan veel VVD-kandidaten van de lijst met zijn allen achter haar.

Te midden van dit team blikt Yesilgöz terug op de commotie die ontstond toen ze op X zanger Douwe Bob van Jodenhaat beschuldigde. Ze legt uit hoe ze altijd heeft willen strijden tegen antisemitisme en hoe haar drijfveren om voor het goede op te komen te veel omsloegen in frustratie. Daar ging iets niet goed, erkent ze.

Met een persoonlijk verhaal over haar eigen geschiedenis van "iemand die van heel dichtbij heeft meegemaakt wat een land zonder vrijheid is" beschrijft ze het belang van democratie, vrijheid en liberale waarden. Vanwege het beschermen van die waarden wil ze door. Achter de schermen zeggen partijleden tegen de NOS dat het misschien na 29 oktober wel tijd is voor een wissel, maar vóór de verkiezingen zou dat paniekvoetbal zijn. En daar zit niemand op te wachten, benadrukken ze.

Lees hier verder over het VVD-congres:

Ook NSC houdt de moed erin, maar voor die partij lijkt na de verkiezingen geen rol van betekenis meer weggelegd. De partij - die twee jaar geleden vlak voor de verkiezingen door Pieter Omtzigt werd opgericht - staat volgens de laatste peilingen op 0 tot 1 zetel.

Lijsttrekker Van Hijum zegt in zijn speech op het NSC-congres in Apeldoorn dat hij de laatste tijd vaak de vraag krijgt of hij er nog wel in gelooft. Maar Van Hijum zegt de moed erin te houden. Volgens hem is de zaak nog niet verloren. "We gaan dit doen met elkaar, mensen!".

Lees hier meer over het NSC-congres:

Op het congres van JA21 in Utrecht zit de sfeer er goed in. JA21 heeft nu één zetel in de Tweede Kamer, maar zit in de lift. In de laatste Peilingwijzer, een gewogen gemiddelde van de peilingen van Ipsos I&O en Verian/EenVandaag, haalt de partij bijna twee maanden voor de verkiezingen zeven tot elf zetels.

Lijsttrekker Joost Eerdmans zegt dan ook klaar te zijn voor regeringsdeelname, maar dan wel "over rechts". Wat Eerdmans betreft komt er een "stabiele daadkrachtige centrumrechtse coalitie", waarbij hij zijn blik in elk geval richt op PVV en CDA.

Lees hier verder over het JA21-congres:

Ook de ChristenUnie houdt vandaag een congres waar de sfeer als eensgezind is te omschrijven. Bij de vorige verkiezingen in 2023 ging de partij van vijf naar drie zetels, nu hoopt de partij op herstel.

Net als het CDA hekelt partijleider Bikker het politieke klimaat en zegt zij niet te willen "schreeuwen" maar "dienen". Bikker doet een oproep om Nederland "niet ten prooi te laten vallen aan verdeeldheid en haat".

Lees hier meer over het ChristenUnie-congres:

Bekijk hier de congressen van vandaag in vogelvlucht:

ChristenUnie-leider Bikker heeft op een congres van haar partij in Utrecht een oproep gedaan om Nederland "niet ten prooi te laten vallen aan verdeeldheid en haat". In een wereld vol oorlogen en armoede en ook in ons land vol problemen hoopt ze dat mensen "opstaan om het goede te zien". De problemen moeten onder ogen worden gezien, maar het is ook van belang om stil te staan bij onze vrijheid en bij het goede, aldus Bikker.

De waarden van de ChristenUnie gaan "dieper dan de waan van de dag", zei Bikker. Het gaat volgens haar in de huidige ingewikkelde tijden niet om peilingen, partijbelang of persoonlijk belang maar om iets veel groters: kiezers niet als consumenten zien maar als "hele mens".

In het verkiezingsprogramma schreef de partij al dat waarden als naar elkaar omkijken onder druk staan en dat daar verandering in moet komen. Bijvoorbeeld met een dienstplicht voor iedereen: het moet volgens de ChristenUnie normaal worden dat "iedere Nederlander zich een periode inzet voor de gemeenschap".

'Niet schreeuwen maar dienen'

Bij de vorige verkiezingen in 2023 ging de partij van vijf naar drie zetels, nu hoopt de partij op herstel. Net als het CDA hekelt Bikker het politieke klimaat en zegt zij niet te willen "schreeuwen" maar "dienen".

Maar om zich van het CDA te onderscheiden, roept Bikker die partij vandaag ook op om op medisch-ethisch gebied kleur te bekennen. Ze hoopt de komende tijd steun te krijgen van die partij nu D66 op dat onderwerp "alle kroonjuwelen weer heeft opgepoetst". D66 wil volgens Bikker "euthanasie oprekken, embryokweek toestaan en van abortus een mensenrecht maken". Ze noemt dat "fundamenteel niet oké".

Op de Kameragenda staat de komende week wetgeving over het voor onderzoek kweken van embryo's, en Bikker hoopt dat het CDA de kant van de ChristenUnie gaat kiezen. "Dat was vorige week nog niet duidelijk. Wij zoeken bondgenoten in het opstaan voor het ongeboren leven."

Tijdens de toespraak van Bikker deed haar microfoon het even niet, waarop de partijleden in de Utrechtse Jaarbeurs spontaan een christelijk lied begonnen te zingen. "U maakt ons één" zongen de leden, passend bij Bikkers pleidooi voor saamhorigheid en samenwerken.

"Ik heb de laatste tijd vaak de vraag gehad: geloof je er nog wel in?", begint lijsttrekker Eddy van Hijum zijn speech op het NSC-congres in Apeldoorn. De partij dreigt van twintig zetels nu af te zakken naar nul. Maar Van Hijum houdt de moed erin. "Ja, ik geloof erin. We gaan dit doen met elkaar, mensen!", zegt hij.

Een paar honderd mensen zijn vandaag afgekomen op de Algemene Ledenvergadering van de partij in sportcentrum Omnisport. De meesten dragen gymschoenen of ander makkelijk schoeisel. Dat stond ook in de uitnodiging, want de vloer waar atlete Femke Bol wereldrecords heeft gelopen moet in goede staat blijven. "Laat hoge hakken thuis", is het dringende advies.

Van Hijum wil in zijn speech vooral uitstralen dat de zaak nog niet verloren is. "Niets is onmogelijk, 29 oktober (de verkiezingsdag, red.) is nog ver weg", zegt hij. Het doet hem denken aan een Fries spreekwoord dat hij vroeger thuis hoorde. Vertaald betekent het: "Als je wind mee hebt, kan iedereen hard zeilen. Als je wind tegen hebt, moet je hard werken."

In de laatste Peilingwijzer, gebaseerd op de peilingen van Ipsos I&O en Verian/EenVandaag, staat NSC op nul tot één zetel. Een ogenschijnlijk onmogelijke opdracht om daar nog een succes van te maken. "Maar als het Vitesse lukt om terug te komen, dan moet het ons ook kunnen lukken", grapt Van Hijum.

Omtzigt

Hij erkent dat er de afgelopen anderhalf jaar veel fout is gegaan. "Het is een achtbaan geweest, waar we niet zonder builen en schrammen uit zijn gekomen." De burger heeft vooral ruzie gezien in de coalitie, en weinig resultaten. En NSC heeft daarin ook niet alles goed gedaan, analyseert Van Hijum. Ook het vertrek van oprichter Pieter Omtzigt om gezondheidsredenen speelde mee.

Toch staat zijn beweging nog rechtovereind, meent hij. Ondanks alle ruzie heeft NSC volgens hem behoorlijk wat bereikt in de afgelopen periode. "Je kunt een glimp zien van wat wij bedoelen met goed bestuur. Ik ben ervan overtuigd dat wij een relevante politieke factor kunnen blijven", denkt Van Hijum.

Omtzigt was er vandaag niet bij, en ook oud-fractievoorzitter Nicolien van Vroonhoven, die haar kandidatuur introk nadat de leden haar op een lagere plek hadden gezet, liet verstek gaan. Volgens Van Hijum zijn de contacten met de twee goed. Omtzigts afwezigheid is volgens de lijsttrekker "ook een signaal dat hij ruimte wil geven aan de mensen die het nu moeten doen".

Veldkamp

Eerder in de middag was er een staande ovatie voor Caspar Veldkamp, die aftrad als demissionair minister van Buitenlandse Zaken omdat hij naar eigen zeggen te weinig steun kreeg in het kabinet voor zijn Midden-Oostenbeleid. Na hem vertrok het hele NSC-smaldeel uit de regering.

Veldkamp benadrukte nog een keer dat zijn stap niet als een verrassing kan zijn gekomen, zoals de coalitiepartners en premier Schoof suggereerden. Hij wilde al langer sancties tegen Israël. "Ik heb gezegd: het is mij menens, anders stap ik op."

Hij hekelde de toon van het debat rond Gaza en Israël en de polarisatie daarover in de samenleving. "Het werd ook in de Tweede Kamer steeds schriller. Het ging soms meer om politiek dan om Palestijnen."

Motie tegen voorzitter

In het ochtendprogramma stond aanvankelijk ook nog een motie van wantrouwen tegen partijvoorzitter Kilian Wawoe op de agenda. Verschillende leden vonden zijn manier van besturen "desastreus", met veel te weinig inspraak voor de leden. De motie werd op het laatste moment ingetrokken, nadat de voorzitter zijn excuses had aangeboden.

Wawoe en zijn medebestuurders zouden overigens sowieso na dit congres plaatsmaken voor een nieuw bestuur onder leiding van Reinout van Malenstein.

'Super Saturday' in de politiek

Een kleine twee maanden voor de Tweede Kamerverkiezingen houden vandaag vijf partijen een congres: VVD, NSC, CDA, JA21 en ChristenUnie. Met onze politiek verslaggever Arjan Noorlander bespreken we de opvallendste zaken.

Zo zei VVD-partijleider Yeşilgöz dat ze "serieus" overweegt in de oppositie te gaan als GroenLinks-PvdA meeregeert. JA21-lijsttrekker Eerdmans ziet in tegenstelling tot Wilders niet in een minderheidscoalitie en CDA-leider Bontenbal hamert op "fatsoen".

Kunst in de openbare ruimte

Nederland telt ongeveer 10.000 kunstwerken in de openbare ruimte, vaak gemaakt in opdracht van gemeentes of het Rijk. Hoe nuttig en nodig zijn die kunstwerken eigenlijk?

De eerste aflevering van onze nieuwe serie over kunst in de openbare ruimte leidt ons langs plaatsen als Amsterdam, Rotterdam, Lelystad, Zwolle en Hoofddorp.

JA21 is klaar voor regeringsdeelname. Dat maakte partijleider Joost Eerdmans duidelijk in een korte speech op het partijcongres in Utrecht. Hij richtte zich rechtstreeks tot Geert Wilders (PVV) en Henri Bontenbal (CDA), van wie hij snel wil weten hoe zij het na de verkiezingen voor zich zien.

JA21 heeft nu één zetel in de Tweede Kamer, maar zit in de lift. In de laatste Peilingwijzer, een gewogen gemiddelde van de peilingen van Ipsos I&O en Verian/EenVandaag, haalt de partij bijna twee maanden voor de verkiezingen zeven tot elf zetels.

Onder dit gesternte vindt lijsttrekker Eerdmans het belangrijk om duidelijk te maken dat hij met andere partijen wil samenwerken, ook als dat inhoudt dat niet alle punten uit het verkiezingsprogramma worden binnengehaald.

'Stabiel centrumrechtse coalitie'

Wat Eerdmans betreft komt er een "stabiele daadkrachtige centrumrechtse coalitie". En daarbij richt hij zijn blik dus in elk geval op PVV en CDA.

Maar "Wilders wil een minderheidscoalitie", zei hij in zijn toespraak, doelend op recente uitspraken van de PVV-leider. "Mijn vraag is: is dat het antwoord op de puinhoop en de chaos die is achtergelaten?"

Van Bontenbal wil Eerdmans weten: "Gaat het CDA eens kleur bekennen, of springt hij achter op de elektrische fiets bij Frans Timmermans?"

In dat laatste geval wil hij niks met het CDA te maken hebben, want hij wil onder geen beding "naar links". "Wij willen geen kabinet dat Nederland blijft weggeven aan ongecontroleerde immigratie, aan de bemoeienis van Brussel en aan een uitdijende bureaucratie van ongekozen overlegorganen."

Boomsma en Coenradie

Eerdmans vroeg speciaal aandacht voor de nieuwe mensen op de kandidatenlijst van JA21, onder wie de overstappers Diederik Boomsma en Ingrid Coenradie.

Hij noemde het voormalige NSC-Kamerlid Boomsma "onze klasbak en geweldige nummer 6". Op de voormalige PVV-staatssecretaris Coenradie zei hij "echt trots" te zijn. Zij staat op nummer 3, achter de oprichters van de partij: Eerdmans en Annabel Nanninga.

Op een VVD-congres in Den Bosch heeft Dilan Yesilgöz uitgebreid stilgestaan bij de afgelopen zomer, waarin haar partijleiderschap werd bekritiseerd. De VVD-leider bood een paar weken geleden haar excuses aan zanger Douwe Bob aan, nadat ze hem beschuldigd had van Jodenhaat. Vandaag legde ze aan de VVD-leden nog eens uit hoe fel ze tegen antisemitisme is. Maar ze heeft inmiddels naar eigen zeggen ingezien dat haar "drijfveren" waren omgeslagen in "frustratie". En dat is niet goed, erkende ze op het congres.

Met een persoonlijk verhaal over haar eigen geschiedenis van "iemand die van heel dichtbij heeft meegemaakt wat een land zonder vrijheid is" beschreef Yesilgöz het belang van democratie, vrijheid en liberale waarden. Ook legde ze uit waarom ze die waarden altijd fel wil verdedigen. Yesilgöz, die als 7-jarig meisje als vluchteling vanuit Turkije naar Nederland kwam, ziet die waarden nu ook hier onder druk staan. "De politiek heeft betere tijden gekend", zei Yesilgöz. Ze benoemde de huidige situatie met de woorden "gedoe" en "chaos" en zei "een les van de zomer geleerd te hebben" en gemotiveerd te zijn om door te gaan.

Spanning stijgt

Met nog een kleine acht weken tot de verkiezingen te gaan, stijgt de spanning bij de VVD. Niet eerder in de afgelopen decennia stond de partij er zo slecht voor in de peilingen. Kiezers haken volgens de peilingen af en zoeken aansluiting bij het CDA of JA21. Maar ook binnen de partij zijn er zorgen en kritiek. Onder meer over het volgens sommigen iets te populistische leiderschap van Yesilgöz, maar ook over de koers van de VVD nu Yesilgöz samenwerken met de PVV heeft uitgesloten. Te veel naar links of het midden ziet een deel van de achterban niet zitten.

Op het podium en voor de schermen houdt de partij er vandaag de moed in, met vrolijke presentaties en vraag-en-antwoordsessies van de demissionaire ministers Brekelmans en Karremans. Oudgedienden Opstelten en Kamp zitten vandaag op de eerste rij. Bij binnenkomst prijst Kamp de "goede leider" en zegt hij dat de partij in de campagne "gewoon heel erg goed zijn best moet gaan doen om de goede koers en leider voor het voetlicht te brengen".

Het congres heeft volgens politiek verslaggever Wilma Borgman iets schizofreens: op het podium lijkt alles gezellig, maar in de wandelgangen en bij de koffieautomaten hoort ze veel gesprekken en zorgen over de situatie waarin de partij verkeert.

Balen als stekker

Het congres wordt geopend door partijvoorzitter Wetzels. In een toespraak merkt hij op dat er bij het bedenken van de titel van het verkiezingsprogramma "Sterker uit de Storm" wellicht een vooruitziende blik was. Volgens Wetzels zit de partij nu inderdaad in die storm. "Daar moeten we sterker uit komen."

Sommige VVD'ers zeggen hardop dat het ontstaan van die storm aan de kwaliteit van de lijsttrekker ligt. Onder hen is Bakir Lashkari. Hij is al vijftien jaar VVD-lid en denkt dat het na 29 oktober misschien tijd is voor een andere leider. Wellicht moet de partij ook maar eens in de oppositie, zegt Lashkari tegen de NOS.

Een vrouw die al vijftig jaar VVD-lid is, zegt dat ze "baalt als een stekker". Ze is "niet tevreden" over het leiderschap van Yesilgöz en denkt dat een "andere soepele leider zoals Rutte" de mensen in de partij wél verenigd had. Deze situatie heeft de partij niet verdiend, vindt ze. Uiteindelijk is de VVD wat haar betreft toch "de enige partij die opkomt voor ondernemers".

Maar de leden brengen de twijfels over Yesilgöz niet officieel in. "Ze realiseren zich dat een leiderschapswissel vlak voor de verkiezingen eruit zou zien als paniekvoetbal", zegt politiek verslaggever Borgman.

Eensgezindheid uitstralen

Niet toevallig staan tijdens de speech van Yesilgöz veel kandidaten van de VVD-lijst met zijn allen achter haar op het podium. De partij in zwaar weer straalt op deze manier in beeld eensgezindheid uit. Yesilgöz probeert leden die zich zorgen maken over een mogelijk linksere koers gerust te stellen. Met een wellicht iets mildere toon dan eerder herhaalt ze dat ze een kabinet met GroenLinks-PvdA niet voor zich ziet. "Dat levert geen stabiel kabinet op."

De partij staat allerminst "op instorten", aldus Yesilgöz. Vanaf nu wil ze weer "vooruitkijken".

Het CDA zet in deze verkiezingscampagne, geheel volgens verwachting, volledig in op "fatsoen". In de speech van partijleider Henri Bontenbal op het partijcongres in Rotterdam duurde het weliswaar een kwartier voor hij het woord in de mond nam, maar dat het daarom draaide, was tegen die tijd al duidelijk.

Bontenbal had toen onder meer al gezegd dat hij voor een politiek is "die niet draait om wie het hardste schreeuwt, maar om wie het beste luistert". Volgens hem hunkert Nederland naar "normale en beschaafde politici" die met elkaar samenwerken om de problemen in Nederland op te lossen. En hij denkt dat zijn partij die kan leveren. "Dat is het DNA van het CDA."

De stemming op het drukbezochte CDA-congres is opperbest. Want de partij, die nu 5 zetels in de Tweede Kamer heeft, lijkt een comeback te maken. Volgens de laatste Peilingwijzer, een gewogen gemiddelde van de peilingen van Ipsos I&O en Verian/EenVandaag, staat de partij nu op 22 tot 26 zetels. Daar moet bij worden vermeld dat de verkiezingen pas over ruim zeven weken zijn en er nog van alles kan gebeuren.

TeamHenri-sjaaltjes

Maar in Rotterdam zijn ze zeker van hun zaak. In de wandelgangen van het congres vinden de TeamHenri-sjaaltjes, CDA-vlaggetjes en -tassen gretig aftrek. Voor de liefhebbers zijn er ook plakplaatjes met de beeltenis van de partijleider onder de tekst: "Waarden die blijven plakken."

"Het gaat goed met het CDA", zei Bontenbal ten overvloede. En dat is volgens hem logisch, want "ons land heeft na twee jaar politieke chaos een andere politiek nodig". En daarvoor moet je wat hem betreft bij het CDA zijn. "Onze opdracht is om het antwoord te zijn."

Bontenbal ging in zijn speech in op een aantal "moedige keuzes" die zijn partij in het verkiezingsprogramma maakt. Zo moet de hypotheekrenteaftrek geleidelijk, in dertig jaar, worden afgebouwd. Ook moet er een "vrijheidsbijdrage" komen, "een beperkte extra belasting voor burgers en bedrijven die besteed wordt aan het op orde brengen van onze defensie".

'Draagkracht van de samenleving'

Verder zei hij onder meer dat het aantal asielzoekers en arbeidsmigranten fors omlaag moet. "De huidige instroom gaat de draagkracht van de samenleving te boven." Hij voegde daaraan toe dat de meeste politieke partijen op dit punt "gelukkig" hetzelfde willen: "De VVD, GroenLinks-PvdA en het CDA willen alle drie inzetten op een gematigde bevolkingsgroei, zoals de Staatscommissie adviseerde."

Opvallend is dat hij in dit verband deze partijen bij naam noemde. Verder kwam er in zijn verhaal geen andere partij aan bod. "In Nederland hebben we geen tweepartijenstelsel, dus we zullen coalities moeten vormen", zei hij even later.

De lijsttrekker zette het CDA nadrukkelijk neer als middenpartij. "We zijn niet links, we zijn niet rechts. We zijn christendemocraten." Hij wilde niet vooruitlopen op een gedroomde coalitie, "maar ik zie alleen over links of rechts niet snel gebeuren."

Vandaag meerdere partijcongressen

Behalve het CDA zijn er vandaag nog vier andere politieke partijen bijeen in congres: de VVD in Den Bosch, NSC in Apeldoorn, JA21 in Utrecht en de ChristenUnie, ook in Utrecht.

De partijen bespreken daar onder meer hun verkiezingsprogramma en de kandidatenlijst.

De motie van wantrouwen tegen NSC-partijvoorzitter Kilian Wawoe wordt niet in stemming gebracht op het congres van de partij. De indiener, Sander Nieman, trok de motie op het laatste moment in op het congres in Apeldoorn.

Leden als Nieman houden Wawoe verantwoordelijk voor "zijn desastreuze beleid". De manier waarop hij de partij leidt is volgens hen te veel 'top-down', en dat zou mede leiden tot dalende ledenaantallen en kelderende peilingen. Hoewel het bestuur al na het partijcongres zou plaatsmaken voor een nieuw bestuur, vonden de indieners dat Wawoe onmiddellijk moest aftreden.

In een reactie op de motie bood Wawoe zijn excuses aan voor wat er de afgelopen maanden is misgegaan. Maar hij vroeg ook begrip voor de positie van het bestuur. Toen in juni onverwachts het kabinet viel, had het bestuur de handen vol aan het opstellen van een kandidatenlijst en het schrijven van een verkiezingsprogramma. "We gingen in overlevingsmodus."

Na de verontschuldigingen trok Nieman de motie in. "Ik ben niet uit op beschadiging van de partij." Toch dreigde hij direct daarna weer met een nieuwe motie van wantrouwen als er niet meer inspraak van de leden komt.

Niet meedoen met verkiezingen

Afgelopen week leidde de aanvankelijke reactie van het bestuur op de motie tot veel ophef binnen NSC. Het bestuur zou gedreigd hebben de partij terug te trekken voor de verkiezingen van 29 oktober als de motie zou worden aangenomen. Maar volgens de secretaris is dat nooit ter sprake geweest.

Wel bestond het risico dat NSC zonder bestuur niet in staat zou zijn om op tijd een kandidatenlijst in te dienen, zo legde hij uit aan het congres. De motie tegen Wawoe ziet het bestuur als een motie van wantrouwen tegen het hele bestuur. De kandidatenlijst moet ingediend worden door de partijsecretaris, maar als het bestuur zou opstappen, is die functionaris er niet meer.

In sportcomplex Omnisport in Apeldoorn zijn een kleine 200 leden van NSC bijeen. Oprichter Pieter Omtzigt, die zich eerder dit jaar terugtrok uit de politiek, is niet aanwezig. De partij vecht voor het voortbestaan, want afgaande op de peilingen is het niet zeker dat NSC terugkeert in de nieuwe Tweede Kamer.

Later vanmiddag houdt lijsttrekker Eddy van Hijum een toespraak.

Vandaag meerdere partijcongressen

Behalve NSC zijn er vandaag nog vier andere politieke partijen bijeen in congres vandaag: de VVD in Den Bosch, het CDA in Rotterdam, JA21 in Utrecht en de ChristenUnie, ook in Utrecht.

De partijen bespreken daar onder meer hun verkiezingsprogramma en de kandidatenlijst.

PVV-leider Wilders wil zo nodig met zijn partij regeren in een minderheidskabinet met hem als premier. Een kabinet zonder meerderheid in de Tweede Kamer heeft niet zijn voorkeur, maar het is wel een mogelijkheid waar de partijleider nu aan denkt, zo bleek vandaag bij de aftrap van de PVV-verkiezingscampagne in een café in Venlo.

Wilders zegt "veel vertrouwen" te hebben dat de PVV weer in een kabinet komt, hoewel veel partijen zijn partij al hebben uitgesloten. "We zijn van plan te regeren. Óf in een meerderheidskabinet - dat heeft ook mijn voorkeur - óf in minderheidskabinet, dat kan ook", zei Wilders in gesprek met de pers.

De PVV zat tussen 2010 en 2012 in het kabinet-Rutte I, een minderheidskabinet van VVD en CDA met gedoogsteun van de PVV.

Uitgesloten

Van de rechtse partijen wil de VVD zeker niet meer samenwerken met Wilders, zo maakte VVD-leider Yesilgöz al in juni duidelijk, een paar dagen nadat de PVV uit de coalitie was gestapt en het kabinet-Schoof was gevallen. De PVV is twee keer uit een kabinet gestapt en Yesilgöz noemde Wilders een "ongelooflijk onbetrouwbare partner".

CDA-leider Bontenbal, een partij die kans maakt op een grote verkiezingsoverwinning, wil ook niet met de PVV. En dat geldt ook voor partijen als GroenLinks-PvdA, D66, SP, Partij voor de Dieren, NSC en Denk.

Vanwege deze grote weerstand van andere partijen lijkt de kans heel gering dat de PVV weer in een kabinet komt, ook als de partij bij de Tweede Kamerverkiezingen op 29 oktober de grootste wordt. Gevreesd wordt voor een moeilijke formatie, omdat er zowel 'over links' als 'over rechts' geen duidelijke meerderheid in zicht is.

Afstand

In de laatste Peilingwijzer van gisteren is de PVV de grootste partij. De Peilingwijzer, berekend op basis van zetelpeilingen van Ipsos I&O en Verian/EenVandaag., denkt dat de partij tussen de 29 en 35 zetels kan halen, vijf zetels minder dan in de huidige Kamer. Op enige afstand houden GroenLinks-PvdA en CDA elkaar in evenwicht met 23 tot 27 respectievelijk 22 tot 26 zetels.

De twee rechtse partijen die de PVV niet uitgesloten hebben, zijn JA21 en de BBB. JA21 van partijleider Eerdmans zit nu met één zetel in de Tweede Kamer en zit weliswaar in de lift (Peilingwijzer denkt aan 7 tot 11 zetels) maar met de BBB (4-6) kan Wilders nog niet rekenen op een meerderheid. Dat ziet hij dus niet als een probleem. "Een minderheidskabinet kan ook in Nederland."

Zelfs voor de doorgewinterde politieke volger is het nauwelijks nog bij te houden wie welke post bekleedt, nu er vandaag weer tien nieuwe demissionaire ministers en staatssecretarissen zijn beëdigd. Deze VVD'ers en BBB'ers vervangen de NSC-bewindslieden, die opstapten na onenigheid over de Israël-koers.

Zij zullen aan de slag gaan in een kabinet met weinig slagkracht. VVD en BBB hebben samen 32 zetels en moeten dus voor al hun besluiten in de Tweede Kamer een meerderheid zien te vinden. Premier Schoof heeft beloofd vooral op de winkel te passen, totdat er na de verkiezingen een nieuw kabinet zit.

Van dokter naar minister

Eén van de nieuwelingen die op de spreekwoordelijke winkel gaat passen, is Jan Anthonie Bruijn (VVD). Hij was tot gisteren voorzitter van de Eerste Kamer en gaat nu aan de slag als derde minister van Volksgezondheid in het kabinet Schoof. Hij volgt Fleur Agema (PVV) en Daniëlle Jansen (NSC) op.

"Ik ben al 40 jaar dokter en heb veel met de geneeskunde", zegt hij bij aanvang van de ministerraad. 'Nu mag ik het doen vanuit een andere rol, dat is een uitdaging waar ik uiteraard meteen 'ja' tegen zei."

Bruijn kan maandag meteen zijn handtekening zetten onder het zorgakkoord, dat zwaarbevochten is door zijn voorgangers.

In de Eerste Kamer wordt hij voorlopig opgevolgd door Mei Li Vos (GroenLinks-PvdA). Dit najaar zal de Eerste Kamer een nieuwe voorzitter kiezen.

Op het ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap staat nu Gouke Moes (BBB) aan het hoofd. Meerdere oppositiepartijen reageren verontwaardigd op zijn komst, vanwege een tweet die hij vorig jaar plaatste over een regenboogzebrapad dat beklad was met hakenkruizen. Daar schreef hij over: "Zo werkt polarisatie. Jammer, van beide kanten."

Moes zei daar bij aanvang van de ministerraad "sorry" voor, dat hij "het niet zo bedoeld heeft" en dat "iedereen moet kunnen zijn wie die is en houden van wie die houdt". Hij wilde naar eigen zeggen met zijn tweet zeggen "dat het een gepolariseerd onderwerp is".

Derde op buitenlandse handel

Op het ministerie van Buitenlandse Zaken buigt zich voor de derde keer in dit kabinet Schoof een nieuw bewindspersoon over buitenlandse handel, na Reinette Klever (PVV) en Hanneke Boerma (NSC) gaat daar nu Aukje de Vries (VVD) aan de slag. Zij houdt zich onder meer bezig met de importtarieven en eventuele sancties tegen Israël.

"Er speelt heel veel als het gaat om handel, er is nog genoeg te doen", zegt de Vries, die hiervoor Tweede Kamerlid en staatssecretaris van Financiën was. "Internationaal lopen veel dingen door. Het lijkt me een mooie uitdagende functie."

Zij krijgt gezelschap van minister David van Weel, die van Justitie en Veiligheid naar Buitenlandse Zaken verhuist. "De partij heeft mij gevraagd", zegt hij. "Ik zat goed op mijn plek en had daar graag willen blijven. Maar dit is ook belangrijk, er gebeurt een boel in de wereld." Van Weel blijft ook nog minister van Asiel en Migratie.

Op het ministerie van Justitie en Veiligheid, waar Van Weel dus is vertrokken, heeft Foort van Oosten (VVD) nu de leiding. Hij heeft voor die stap zijn burgermeesterschap van Nissewaard opgegeven. "Het is een beetje emotioneel, want ik laat een stad achter waar ik heel erg van houd", zegt hij. "Maar ik vind dat ik geen nee mag zeggen als zo'n beroep op je wordt gedaan."

Andere nieuwe gezichten in het demissionaire kabinet zijn Frank Rijkaart (BBB, minister van Binnenlandse Zaken), Arno Rutte (VVD, staatssecretaris voor Rechtsbescherming), Eugène Heijnen (BBB, staatssecretaris van Financiën) en Koen Becking (VVD, staatssecretaris voor Onderwijs).

Mariëlle Paul was staatssecretaris van Onderwijs en is nu benoemd tot minister van Sociale Zaken. Staatssecretaris Palmen (Financiën) is na haar ontslag vandaag opnieuw door de Koning geïnstalleerd, om de toeslagenaffaire te kunnen afhandelen. Zij was hiervoor staatssecretaris namens NSC, maar gaat nu partijloos verder.

In het nieuwe verkiezingsprogramma van D66 zet de partij de D van Democraten weer centraal. D66 vindt dat de democratie en onze veiligheid onder druk staan en komt met ideeën om de macht beter te spreiden en de controle erop te verbeteren.

De partij wil de Tweede Kamer uitbreiden van 150 naar 260 leden en vindt dat er regels moeten komen om de interne structuren van partijen democratischer te maken. Bewindspersonen moeten als het aan D66 ligt een spreekuur krijgen en de Tweede Kamer moet soms buiten Den Haag gaan vergaderen. Met burgerfora en jongerenfora moeten mensen meer invloed krijgen, vindt de partij.

Ook moet iedereen betere toegang tot de rechtstaat krijgen en moeten onafhankelijke toezichthouders zoals de Autoriteit persoonsgegevens en de Autoriteit Consument en Markt voldoende middelen krijgen om hun waakhondfunctie te kunnen vervullen.

Land boven partij

D66, dat tot een jaar geleden nog deel uitmaakte van het vorige (demissionaire) kabinet vindt het tijd voor een nieuwe koers. "De politiek blijft hangen in stilstand. Ruziemakers bepalen de toon en roepen vooral wat niet kan", zegt partijleider Jetten.

Partijbelangen mogen het niet winnen van het landsbelang, zegt D66, die de komende verkiezingen ziet als "het moment om het tij te keren". De partij ziet gelijkenissen met de tijd waarin D66 werd opgericht. "Onze partij is opgericht om de status quo te doorbreken. Dat is vandaag net zo hard nodig als in 1966."

Tien nieuwe steden

Het woningtekort vindt de partij net als veel andere partijen daarnaast één van de grootste problemen. Het idee om geheel nieuwe steden te bouwen kreeg al voor het verschijnen van het verkiezingsprogramma aandacht. Met tien nieuwe steden aansluitend op al bestaande voorzieningen van andere steden zou het woningtekort moeten worden aangepakt. Als eerste zou een eiland moeten worden gemaakt tussen Amsterdam en Flevoland: IJstad. Weilanden en landbouwgrond zouden voor de andere nieuwe steden moeten wijken.

Klimaat en onderwijs, als vanouds belangrijke speerpunten voor de partij, komen minder prominent maar ook uitgebreid aan bod. Op deze thema's wil de partij fors investeren in onder meer het verduurzamen van woningen en het centraal stellen van de leraar.

Op het thema gezondheidszorg valt op dat de partij in discussie wil over het doorbehandelen van patiënten. "In goed en zorgvuldig overleg kan soms besloten worden dat behandelen de kwaliteit van leven niet vergroot."

Europees migratiepact

Op het gebied van asiel en migratie wil de partij het Europese migratiepact volgen. Over anderhalf jaar wordt dat officieel van kracht met nieuwe regels voor de Europese asielprocedure, de opvang van migranten en solidariteit tussen de EU-lidstaten.

Verder wil D66 kijken naar manieren om "slimmer te straffen". Rechters zouden de keuze moeten krijgen om langere taakstraffen of elektronische detentie als alternatieven in te zetten voor korte celstraffen. Celstraffen maken volgens de partij vaak "meer kapot dan de straf rechtvaardigt".

Hoe de plannen van D66 betaald moeten worden, staat nog niet in het concept verkiezingsprogramma en wordt mogelijk duidelijk na de doorrekening van de plannen door het CPB. Tegen de NOS zegt Jetten dat de plannen wat hem betreft niet betaald worden door hogere belastingen. De grote investeringen voor woningen, wegen en onderwijs worden vooral betaald uit een nog op te richten Nationale Investeringsbank.

Het verkiezingsprogramma wordt ook nog voorgelegd aan de leden, op 4 oktober kunnen die er in Den Bosch over stemmen.

Andere punten uit het D66 concept verkiezingsprogramma:

De voorgenomen invoering van goedkope rode diesel voor de landbouwsector gaat niet door. Met het geld dat het demissionaire kabinet daarmee uitspaart, wordt de verlenging van de accijnskorting op benzine deels betaald. Bronnen bevestigen het bericht van De Telegraaf dat het kabinet dat met Prinsjesdag bekend zal maken.

Rode diesel is brandstof die valt onder het lage accijnstarief. Bij de formatieonderhandelingen was het een belangrijk punt voor BBB om boeren weer toestemming te geven de goedkope diesel te gebruiken in hun voertuigen. Dat voorrecht werd in 2013 afgeschaft.

Vorige week werd duidelijk dat het demissionaire kabinet geld had vrijgemaakt in de Miljoenennota om de accijnskorting op benzine met een jaar te verlengen. Zou dat niet gebeuren, dan zou de prijs voor een liter benzine met meer dan twintig cent omhoog gaan.

Opbrengst

De verlenging van de korting kost de schatkist zo'n 1,6 miljard euro. Nu is duidelijk hoe het kabinet dat gaat betalen. De streep door de rode diesel levert vanaf 2027 structureel 140 miljoen euro op. Daarnaast zal er voor 21 miljoen euro gesneden worden in bepaalde financiële voordelen voor expats. Ook wordt een deel van de rekening betaald met de opbrengst van een nieuwe EU-heffing op de CO2-uitstoot van geïmporteerde goederen.

Ten slotte wordt er geschoven met geld dat was gereserveerd voor het dempen van de energierekening van huishoudens. Het jaarlijkse bedrag dat daar naartoe zou gaan wordt gehalveerd naar 100 miljoen euro, maar daar staat tegenover dat het nu wel een structureel potje wordt.

Moeilijk uitvoerbaar

Bij de presentatie van de plannen van het kabinet-Schoof zei BBB-leider Van der Plas nog dat ze het meest trots was op de herinvoering van goedkope rode diesel. Maar al gauw bleek dat het plan moeilijk uitvoerbaar is.

Om fraude te voorkomen heeft de diesel een rode kleur, maar toch is de kans op misbruik groot. Het is moeilijk te voorkomen dat ook vrachtwagens en hijskranen ermee volgetankt worden. Bovendien zou Brussel de goedkope brandstof kunnen zien als ongeoorloofde staatssteun voor de boeren.

In de Tweede Kamer leven veel vragen over een helmplicht tot 18 jaar voor e-bike-rijders. Het kabinet kwam vorige week met dat plan om de verkeersveiligheid te verbeteren. Alle partijen die vandaag meededen aan een debat hierover, vinden ook dat er iets moet gebeuren, maar demissionair minister Tieman van Infrastructuur (BBB) kreeg niet direct brede steun voor zijn voornemen.

Een aantal Kamerleden zette vraagtekens bij de leeftijdsgrens van 18 jaar. "Waarom niet de grens op 16 jaar?", zei Van Dijk van NSC. Volgens hem vallen de meeste slachtoffers in de leeftijd van 12-16 jaar. Ook VVD-Kamerlid Veltman noemde een mogelijke grens van 16 jaar. "En waarom niet ook een helmplicht voor 65-plussers?", vroeg GL-PvdA-Kamerlid De Hoop zich op zijn beurt af.

De minister zei in zijn antwoord juist gekozen te hebben voor 18 jaar, vanwege het aantal verkeersslachtoffers in die leeftijdscategorie. Volgens hem is de maatregel op deze manier effectief tegen ernstig hoofdletsel.

Toch onderscheid

Er werd ook voor de zoveelste keer gevraagd of er toch echt geen onderscheid kan worden gemaakt tussen fatbikes en andere e-bikes, omdat die eerste categorie de grotere boosdoener zou zijn. De Kamer wil al langer een onderscheid, maar dat is juridisch onuitvoerbaar, zegt het ministerie van Infrastructuur na verschillende onderzoeken.

De Hoop wees erop dat op deze manier hele groepen jongeren in plattelandsgebieden worden getroffen die elke dag op hun e-bike naar school rijden en daarbij nauwelijks brokken maken. NSC'er Van Dijk stelde een gewichtsgrens voor waardoor nieuwe regels niet zouden gelden voor lichtere e-bikes.

Tiemans partijgenoot BBB-Kamerlid Pierik toonde begrip voor de helmplicht, net als SGP'er Stoffer, die ook namens het CDA sprak. Of GroenLinks-PvdA uiteindelijk de helmplicht voor jongeren op e-bikes wil steunen, liet De Hoop in het midden.

'Tuig aanpakken'

PVV-Kamerlid Boutkan liet duidelijk blijken niets te zien in maatregelen "waar de meerderheid de dupe van wordt". Volgens hem moet vooral een minderheid aan "tuig" worden aangepakt.

Of de helmplicht er gaat komen, is dus nog zeer de vraag. De Tweede Kamer lijkt nog niet overtuigd. Bovendien zit er na de komende verkiezingen weer een andere Kamer, die er anders over kan denken. Het voornemen van de minister is in ieder geval om nieuwe regelgeving in het najaar van 2026 naar de Kamer te sturen.

Hoeveel slachtoffers?

Uit onderzoek van VeiligheidNL blijkt dat tussen 2020 en 2024 het aantal slachtoffers onder elektrische fietsers op de spoedeisende hulp is verdubbeld. In de leeftijdsgroep van 12 tot 18 jaar is het aantal bestuurders van e-bikes met hersenletsel verzesvoudigd, het aantal bestuurders van fatbikes dat op de eerste hulp belandde, is toegenomen van 0 in 2020 tot 301 in 2024.

Ziekenhuizen waarschuwen al jaren voor de grotere kans op hersenletsel door een ongeval voor bestuurders van e-bikes. Afgelopen maandag nog presenteerden de artsen van Frisius MC in Leeuwarden een onderzoek waaruit blijkt dat de kans op ernstig letsel twee keer zo groot is als op een gewone fiets.

Kamervoorzitter Bosma legt de schuld van de affaire rond oud-Kamervoorzitter Arib bij de oud-griffier en oud-directeur Huisvesting van de Tweede Kamer. Zij maakten deel uit van de ambtelijke top, waar Arib als politiek leidinggevende van de Kamer mee te maken had.

"Belazerd is zwak uitgedrukt", zei Bosma in het Kamerdebat over de kwestie. "We voelen ons enorm in de maling genomen. We hebben meegespeeld in een toneelstukje waar we zelf niet de schrijvers van waren."

Bosma was openhartig over hoe hij de situatie nu ziet. Het "boterde" niet tussen Arib en de hoge ambtenaren. Die hebben aangestuurd op de anonieme klachten over haar gedrag, het onderzoek dat daarop volgde en het lekken naar de pers. "Wie het strafdossier van de rijksrecherche leest, ziet dat de ambtelijke top in een mediastrijd met haar wilde afrekenen", zei Bosma.

Het presidium was van dit opzetje destijds niet op de hoogte, zei hij. Dat werd in het debat onderschreven door SP-Kamerlid Van Nispen, toen ook lid van het presidium. "We zijn misleid", zei hij. "Ik voel me belazerd."

Het presidium baseerde zich destijds op de anonieme klachten en eerdere signalen over Arib en vroeg advies aan de landsadvocaat. Die zei dat de Kamer als werkgever van het Kamerpersoneel wettelijk verplicht was om de klachten te laten onderzoeken.

Bergkamp

Toen dat besluit in oktober 2022 viel, was Arib al geen Kamervoorzitter meer. Ze was 'gewoon' lid van de PvdA-fractie. D66-Kamerlid Bergkamp had het Kamervoorzitterschap in april 2021 van haar overgenomen. Zij was voorzitter van het presidium toen het besluit over het onderzoek viel.

Uit de processtukken van de rijksrecherche, die het lekken naar de pers onderzocht, is gebleken dat Bergkamp het appverkeer met haar voormalig woordvoerder heeft vernietigd. Ook verwijderde zij haar berichten met de twee betrokken topambtenaren. Daarnaast gaf zij de rijksrecherche een onvolledige lijst met namen van mensen die toegang hadden tot de vertrouwelijke stukken over Arib.

De fractie van GL-PvdA dringt namens een Kamermeerderheid aan op "genoegdoening en een fatsoenlijke oplossing" voor Arib, zei Kamerlid Kathmann. BBB, SP, NSC en GL-PvdA willen een nader onderzoek naar de gang van zaken "om de onderste steen boven te krijgen" en voor een oordeel of de zaak nog strafrechtelijke vervolgen moet hebben.

PVV wil strafaanklacht

PVV-Kamerlid Markuszower vindt dat er nu al voldoende aanleiding is om een strafaanklacht tegen Bergkamp in te dienen "omdat zij mogelijk betrokken is bij het lekken van ambtsvertrouwelijke informatie". Hij was niet bij het debat aanwezig, omdat hij vond dat dat zonder openbaarmaking van alle stukken geen zin had. Tot woede van de andere Kamerleden.

"Kamerlid Markuszower heeft met veel geschreeuw en bombarie dit debat aangevraagd en verdachtmakingen geuit. Dat hij hier nu niet is, vind ik niet te pruimen", zei partijgenoot Bosma. "Wie iets wil bereiken moet bij het debat zijn", zei Kathmann. "De PVV heeft bedoeld of onbedoeld mevrouw Arib een beetje in de steek gelaten."

Volgende week wordt er gestemd of de speciale onderzoekscommissie van de Kamer er moet komen.

De PVV dient een strafaanklacht in bij de Tweede Kamer vanwege de rol van oud-Kamervoorzitter Bergkamp in de affaire rond het onderzoek naar oud-Kamervoorzitter Arib.

Het gaat de partij vooral om het mogelijk plegen van een ambtsmisdrijf door Bergkamp "omdat zij mogelijk betrokken is bij het lekken van ambtsvertrouwelijke informatie", zo schrijft de partij in een persbericht.

Volgens de grondwet moet de Kamer na zo'n klacht besluiten of er een onderzoekscommissie moet worden ingesteld die informatie en bewijzen gaat verzamelen.

De PVV roept huidig Kamervoorzitter Bosma (ook PVV) op aangifte te doen tegen Bergkamp, oud-griffier Simone Roos en oud-directeur Huisvesting Jaap van R., "wegens het mogelijk obstrueren van het strafrechtelijke onderzoek naar het schenden van het ambtsgeheim".

Ondertekend door Markuszower

De brief is als eerste ondertekend door PVV-Kamerlid Markuszower, die al regelmatig zijn ongenoegen over de gang van zaken liet blijken. De naam van PVV-leider Wilders staat opvallend genoeg niet onder de brief.

Affaire oud-Kamervoorzitters Arib en Bergkamp weer op politieke agenda

Lees hier meer over wat eraan vooraf ging en wat er op het spel staat bij het debat vandaag.

Uit onderzoek van Nieuwsuur en Follow the Money naar de processtukken van de rijksrecherche bleek dat Bergkamp het appverkeer met haar voormalig woordvoerder Sonja K. heeft vernietigd. Ook verwijderde Bergkamp haar berichten met de twee betrokken topambtenaren. Daarnaast gaf zij de Rijksrecherche een onvolledige lijst met namen van mensen die toegang hadden tot de vertrouwelijke stukken over Arib.

"Deze kwestie heeft het aanzien van de Tweede Kamer ernstig beschadigd en het is onverkwikkelijk dat een lid van de Tweede Kamer, nota bene een gerespecteerd oud-voorzitter, op basis van vermeend vals spel en valse verklaringen, trucs en intriges zich genoodzaakt voelde haar zetel op te geven"', staat er verder in de brief van de PVV. De partij doelt daarmee op PvdA-Kamerlid Arib.

De Kamer debatteert vanmiddag over de affaire rond het onderzoek naar naar Arib. De PVV doet niet mee aan het debat, omdat de partij vindt dat er meer stukken openbaar gemaakt moeten worden, zoals het onderzoeksrapport naar de anonieme klachten over Arib.

Lidewij de Vos, de nieuwe lijsttrekker van Forum voor Democratie (FvD), is beëdigd als Kamerlid. Zij volgt Thierry Baudet op als fractievoorzitter. De Vos maakte begin dit jaar al een paar maanden deel uit van de Tweede Kamer.

FvD maakte zaterdag bekend dat Baudet geen lijsttrekker blijft. Hij doet een stapje terug, omdat hij vindt dat zijn rol als partijleider is uitgespeeld. Hij staat nu op nummer 2 van de kandidatenlijst.

Hij blijft wel aan als voorzitter van het partijbestuur, maar De Vos moet in zijn plaats het gezicht van Forum worden. Zij is volgens Baudet "kalmer en jonger". Er is onder haar leiding geen grote koerswijziging te verwachten.

Verkiezingsprogramma

Het conceptverkiezingsprogramma van Forum voor Democratie, dat zondag is gepresenteerd, is in grote lijnen hetzelfde als dat van 2023. De partij is voor een asiel- en naturalisatiestop, wil uit de Europese Unie, gelooft niet in een klimaat- of stikstofprobleem en wil een verbod op "transgender-propaganda" en geslachtsoperaties.

Verder wil Forum dat de parlementaire enquête naar het coronabeleid wordt stopgezet. Er moet nieuw onderzoek komen, waarin ook gekeken wordt naar de "blijvend hoge oversterfte" die er volgens de partij sinds de coronatijd is.

Biochemica en violiste

Lidewij de Vos (28) studeerde neurowetenschappen en biochemie. Ze is ook violiste. Van januari tot april van dit jaar verving ze Baudet in de Tweede Kamer. Hij had toen vaderschapsverlof.

De Vos was tot nu toe fractiemedewerker van de FvD-fractie. Bij de vorige Tweede Kamerverkiezingen, in 2023, stond zij als zesde op de kandidatenlijst. Ze schreef samen met Baudet in 2023 een boek over het stikstofbeleid, 'Niemand in de cockpit'.

De fractie van FvD telt drie zetels. Het Kamerlid Van Houwelingen vertrekt om plaats te maken voor De Vos. Naast haar en Baudet zit Gideon van Meijeren nog voor de partij in de Kamer.

De verkiezingen zijn op 29 oktober. In de Peilingwijzer, een gewogen gemiddelde van de peilingen van Ipsos I&O en Verian/EenVandaag staat de partij van De Vos op twee tot vier zetels. Baudet zei afgelopen weekend dat het doel twaalf zetels is.

Provincies mogen in de toekomst een eigen bedrijf oprichten om het openbaar vervoer te verzorgen. Daardoor zijn ze straks niet meer verplicht om de regionale bus- en spoorlijnen aan te besteden bij commerciële partijen. Een voorstel dat deze wetswijziging regelt, lijkt een meerderheid in de Tweede Kamer te gaan halen.

Vooral in dunner bevolkte gebieden, zoals Drenthe, Groningen en Overijssel, gaat het al jaren niet goed met het openbaar vervoer. Bushaltes verdwijnen, lijnen rijden steeds minder of worden zelfs helemaal opgeheven. Reizigersvereniging Rover spreekt al langer over een "neerwaartse spiraal".

Kamerleden Habtamu de Hoop (GL-PvdA) en Olger van Dijk (NSC) willen daarom dat provincies meer grip krijgen op het openbaar vervoer in hun regio. Ze denken dat de mogelijkheid van het oprichten van een eigen vervoersbedrijf daarbij kan helpen. "Daardoor kunnen provincies weer een publieke voorziening van het openbaar vervoer maken en hebben ze de regie zelf in handen", zegt De Hoop.

Niemand wil Zeeland

Nu werkt het zo dat provincies verplicht zijn hun bus- en spoorlijnen aan te besteden. Commerciële vervoerders zoals Arriva, Qbuzz en Connexxion kunnen daar dan op intekenen en het bedrijf met het beste voorstel wint uiteindelijk het contract.

Maar dat aanbesteden loopt niet altijd soepel, zo bleek ook in de provincie Zeeland. Toen daar twee jaar geleden een nieuw contract voor de buslijnen moest komen, meldde geen enkele vervoerder zich. De aanbesteding mislukte en Zeeland moest de oude vervoerder, Connexxion, noodgedwongen vragen langer te blijven rijden, met hogere kosten als gevolg.

Het toont volgens de Kamerleden wat er mis is met het huidige systeem. "Provincies zien wat er wel en niet goed gaat met het openbaar vervoer in hun regio, maar hebben tegelijk nauwelijks mogelijkheden daar wat aan te doen", vertelt Van Dijk. "Ze zijn te veel afhankelijk van de markt."

Door provincies de mogelijkheid te geven een eigen vervoersbedrijf op te richten - "inbesteden in plaats van aanbesteden", noemen de Kamerleden het - denken ze dat op te lossen. "Ze krijgen een extra kaart in handen", aldus Van Dijk. Nu mogen alleen de vier grote steden kiezen voor een eigen vervoersbedrijf, provincies hebben die optie niet.

De Hoop noemt hun voorstel een trendbreuk. "Marktwerking leidde eerst tot een impuls, maar die positieve prikkels zie je nu niet meer. Het leidt nu - zeker in regio's waar minder mensen wonen - tot verschraling van het openbaar vervoer."

Dat is ook terug te zien in de aanbestedingen, vult Van Dijk aan. "Het idee van marktwerking is dat je door stevige competitie tussen vervoerders het beste aanbod krijgt". Maar hij ziet dat steeds minder partijen meedingen om de buslijnen in provincies. "Als je weet dat er maar twee mogelijke aanbieders zijn, heb je als provincie veel minder te eisen, bijvoorbeeld dat een buslijn blijft bestaan."

Ook de Autoriteit Consument en Markt (ACM) constateert dat steeds minder vervoerders meedingen om de contracten, met als dieptepunt dus Zeeland, waar geen enkele vervoerder intekende.

Buslijn naar ziekenhuis

Volgens de Kamerleden is de ondergrens bereikt. "Je wilt een minimaal niveau van bereikbaarheid. En de provincie kan die afweging veel beter maken dan een vervoerder", aldus Van Dijk.

Hij noemt het busvervoer naar een ziekenhuis als voorbeeld. "Een vervoerder zal misschien willen dat een bus maar tot 18:00 uur doorrijdt omdat het daarna niet meer rendabel is. Maar met een eigen vervoerbedrijf kan een provincie makkelijker eisen dat de bus langer doorrijdt, zodat familiebezoeken ook in de avond kunnen doorgaan."

De Kamerleden noemen het een "stok achter de deur" voor provincies "als de markt faalt".

Toch is er ook kritiek op het plan van de Kamerleden. Zo vindt de Raad van State dat delen van het plan niet goed zijn onderbouwd. Ook zouden de Kamerleden weinig aandacht hebben voor de (financiële) risico's voor een provincie als het een eigen vervoerbedrijf opricht.

Tijdens een eerder debat was VVD-Kamerlid Hester Veltman ook weinig enthousiast. Ze is bang dat "dat bedrijven zich terugtrekken als de overheid zelf de concurrent gaat spelen". Dat provincies het steeds moeilijker vinden om vervoerders te vinden wijt Veltman aan de provincies zelf. "Ik denk dat in dit geval niet de markt faalt, maar dat er een betere aanbesteding moet worden uitgeschreven."

PVV cruciaal

Toch lijkt het plan voor een eigen provinciaal vervoerbedrijf wel een meerderheid te gaan halen, omdat naast de partijen van de indieners (GL-PvdA en NSC) ook de PVV voor lijkt te gaan stemmen. "Wij staan niet afwijzend tegenover dit voorstel", zei PVV-Kamerlid Boutkan eerder.

Vandaag debatteert de Tweede Kamer verder over het plan. Volgende week dinsdag volgt het definitieve oordeel van de Tweede Kamer tijdens de stemming.

De Tweede Kamer gaat vanmiddag in debat over wat inmiddels een slepende kwestie is geworden: het onderzoek naar oud-Kamervoorzitter Khadija Arib na anonieme klachten van Kamerpersoneel over haar gedrag als politiek leidinggevende.

Het aanzien van de politiek staat daarbij op het spel, zo verwoordden Kamerleden het eerder.

De zaak is de boze droom voor drie opvolgende Kamervoorzitters: Arib, Bergkamp en Bosma. Het is inmiddels een wirwar aan meningen, documenten en rechtszaken. De gemoederen in de Kamer lopen regelmatig hoog op als het onderwerp ter sprake komt.

Afgelopen dinsdag nog kwamen Kamerlid Markuszower en Kamervoorzitter Bosma (beiden PVV) tegenover elkaar te staan. Bosma heeft namens het bestuur van de Kamer, het presidium, geschreven dat het onderzoeksrapport over de klachten strikt vertrouwelijk blijft en niet openbaar wordt gemaakt. Het blijft bij de samenvatting, die wél naar de Kamer is gestuurd.

Volgens Markuszower, die als voormalig presidiumlid het rapport heeft ingezien, is het hele rapport ontlastend voor Arib en kan dit het beeld over haar zaak kantelen.

Schijn van belangenverstrengeling

"Wie bent u, meneer de voorzitter, om die informatie te onthouden aan de Kamer? Hoe denkt u, meneer de voorzitter, dat debat te kunnen voeren als de belastende informatie over Arib wel is uitgestuurd, maar de ontlastende informatie niet?", beet Markuszower zijn partijgenoot Bosma toe.

Hij gebruikte in een bijzin de woorden "schijn van belangenverstrengeling". Bosma zei daarop: "Als u mij van een schijn van belangenverstrengeling gaat beschuldigen, dan zijn we helemaal snel klaar." Gisteren maakte het presidium in een Kamerbrief nogmaals duidelijk dat het verzoek van de Kamer niet wordt gehonoreerd en dat het onderzoeksrapport vertrouwelijk blijft.

"De strikte vertrouwelijkheid beschermt de persoonlijke levenssfeer van de bij het feitenonderzoek betrokken personen en het belang dat de Tweede Kamer als werkgever invulling kan geven aan de wettelijke verplichting om te zorgen voor een veilig werkklimaat", zo staat er in de brief.

Maar ook zonder het rapport heeft de Kamer vanmiddag nog genoeg te bespreken. Bijvoorbeeld: vindt de Kamer het juist dat op anonieme klachten van Kamerpersoneel is gereageerd? Moet er verder onderzocht worden wie heeft gelekt naar de pers? Hebben de hoge ambtenaren van de Kamer Arib weg willen werken? En wat was de rol van oud-Kamervoorzitter Bergkamp?

Oud-Kamervoorzitter Bergkamp

Over de rol van oud-Kamervoorzitter Bergkamp heeft het presidium tot nog toe geen oordeel uitgesproken, ook al is de zaak onder haar voorzitterschap ontspoord.

Haar voormalige woordvoerder werd verdacht van het lekken van de anonieme klachten en het onderzoek naar Arib. Zij werd door de rechter vrijgesproken omdat niet vaststond dat zij het was. Er waren meer mensen die dezelfde informatie hadden, onder wie Kamerleden.

Door deze zaak werd wel duidelijk dat de voormalige griffier van Bergkamp, Simone Roos, en de directeur Huisvesting Jaap van R. actief hebben aangestuurd op een onderzoek naar het gedrag van Arib. Zij bleken ook betrokken te zijn geweest bij het schrijven van een van de brieven met anonieme klachten.

Ook hebben Roos en Van R. verzwegen dat er al wekenlang contacten waren met de NRC-journalisten over Arib en onrust in de ambtelijke organisatie. Bosma en het presidium noemen dit niet acceptabel en kondigden aan indien mogelijk de arbeidsovereenkomst van de twee te "herzien". Vanwege privacyoverwegingen zal daar niks over worden bekendgemaakt.

De journalisten van NRC zeggen dat in de lezing van het presidium over de contacten met NRC onvolkomenheden staan, waar zij vanwege bronbescherming niet verder op kunnen ingaan.

'Gevaarlijk precedent'

Arib zelf is in 2022 uit de politiek gestapt, vlak nadat via de krant de klachten en het onderzoek naar haar waren uitgelekt terwijl zij nog van niets wist. Zij vond de gang van zaken een "aantasting van haar waardigheid". Sindsdien wordt zij bijgestaan door advocaten om het onderzoek aan te vechten.

Haar advocaat Geert-Jan Knoops spreekt van "een gevaarlijk precedent (...) waarin volksvertegenwoordigers vogelvrij verklaard kunnen worden op basis van anonieme beschuldigingen". Volgens Knoops wordt hiermee de democratische rechtsorde geraakt. Arib gaat in hoger beroep tegen de uitspraak van de rechter dat het onderzoek rechtmatig was.

Waar de Kamer vanmiddag ook op uitkomt, na de verkiezingen op 29 oktober zal de schaduw van dit dossier ook over de volgende Kamervoorzitter vallen.

Met nog twee maanden te gaan tot de verkiezingen blijft de VVD dalen in de Peilingwijzer, een gewogen gemiddelde van meerdere peilingen. De partij van Yesilgöz staat inmiddels op 14 tot 18 zetels, een verlies van zo'n acht ten opzichte van het huidige aantal zetels in de Tweede Kamer.

De VVD staat er ook aanzienlijk slechter voor dan de Peilingwijzer van 30 juli, toen de partij nog op 20 tot 24 stond en even groot was als het CDA, dat nu duidelijk groter is. De Peilingwijzer wordt berekend op basis van zetelpeilingen van Ipsos I&O en Verian/EenVandaag.

Verian/EenVandaag noemt de uithaal van Yesilgöz richting zanger Douwe Bob deze zomer een "keerpunt". Zij bood daar later haar excuses voor aan, maar dat zou te laat zijn geweest voor veel afgehaakte VVD-kiezers.

De grootste partij blijft de PVV. Ook die komt zo'n vijf zetels lager uit dan in de huidige Kamer, maar dat blijven er nog altijd 29 tot 35. Op enige afstand houden GroenLinks-PvdA en CDA elkaar in evenwicht met 23 tot 27 respectievelijk 22 tot 26 zetels.

Voor het CDA betekent dat een bevestiging van de gestage winst van de afgelopen twee maanden onder leiding van lijsttrekker Bontenbal. Belangrijk bij dit alles is wel om aan te tekenen dat veel kiezers nog twijfelen.

Alle voormalige coalitiepartijen in de min

Andere partijen die de afgelopen maanden een (kleine) winst boekten in de Peilingwijzer waren JA21 (nu 7 tot 11 zetels) en BBB (4-6). Voor de laatste partij zou dat nog altijd een stapje terug zijn ten opzichte van het huidige zeteltal, maar dat gerapporteerde verlies was eerder duidelijk groter.

Alle vier partijen uit het oorspronkelijke kabinet-Schoof staan daarmee in de min. Van NSC lijkt zelfs weinig tot niets over te blijven: die komt nu uit op 0 tot 1 zetel.

Punt is dus wel dat veel nog onzeker is. Veel kiezers weten nog niet op welke partij ze gaan stemmen. Verian/EenVandaag meldt dat 30 procent nog zweeft: zij stappen 29 oktober waarschijnlijk wel in het stemhokje, maar zijn er nog niet uit op welke partij precies ze zullen stemmen.

Volgens Ipsos I&O heeft de PVV een relatief trouwe achterban. Die hoopt dat de partij weer de grootste wordt, zodat andere partijen niet om hem en de zijnen heen kunnen. De vraag is wat er gebeurt als dat geloof zou wegsijpelen, omdat onder anderen Bontenbal de PVV pertinent heeft uitgesloten.

"Veel is nog onzeker", concludeert politicoloog Tom Louwerse, de maker van de Peilingwijzer. "Er kan in de campagne straks van alles verschuiven. Ook veel mensen die wel een partij opgeven, weten het vaak nog niet zeker. Daarom zie je in het Ipsos I&O-onderzoek dat veel partijen nog ruimte hebben om te groeien. Een peiling is een momentopname."

Achter de VVD is D66 de enige die nog op 10 zetels of hoger uitkomt, met 10 tot 12, hoewel ook JA21 in die richting gaat.

Deze twee worden gevolgd door de SP op 5 tot 7 en de eerdergenoemde BBB en de Partij voor de Dieren op 4 tot 6. De kleinste partijen zijn Denk en de ChristenUnie (beiden 3 tot 5), en Forum voor Democratie, Volt en de SGP (alle drie 2-4).

Verantwoording

De NOS publiceert in aanloop naar de Kamerverkiezingen van 29 oktober regelmatig de Peilingwijzer, die zetelpeilingen van Ipsos I&O en Verian/EenVandaag samenvoegt. Meer over de methode erachter is te vinden op de website van de maker, politicoloog Tom Louwerse van de Universiteit Leiden.

Het is nog onduidelijk of de embryowet wordt aangepast. Sommige partijen in de Tweede Kamer willen de wet wijzigen, om nieuw onderzoek met embryo's mogelijk te maken. Maar er is ook veel weerstand, van partijen die vrezen voor een glijdende schaal naar uitwassen als designerbaby's.

Nu mogen wetenschappers alleen onderzoek doen met embryo's die overblijven bij ivf-behandelingen. Die restembryo's zijn drie tot vijf dagen oud, en daarmee niet geschikt voor onderzoek naar wat er precies gebeurt in de eerste dagen na de bevruchting van een eicel door een zaadcel. En dat is nu juist onderzoek dat van belang is voor wensouders, bij wie het maar moeilijk of helemaal niet lukt om zwanger te worden, ook niet met ivf.

VVD en D66 willen het daarom mogelijk maken om embryo's puur voor onderzoek te kweken. "Slechts één op de vier ivf-behandelingen slaagt", zegt D66-Kamerlid Paternotte die de wetswijziging samen met zijn VVD-collega Bevers indiende. "Dat betekent voor vrouwen vaak eindeloze behandelingen. Dat moet echt beter, want dan blijven ook minder mensen ongewenst kinderloos."

Christelijke partijen

Dat het voor wensouders en mensen met erfelijke ziektes vaak een lijdensweg is, erkent iedereen in de Tweede Kamer. Toch hebben veel partijen twijfels bij de wetswijziging en zijn er ook regelrechte tegenstanders.

Van oudsher hebben de christelijke partijen grote moeite met onderzoek naar embryo's, omdat zij ook het prilste begin van het leven als beschermwaardig zien. "Wij willen het creëren van leven, om het daarna weer te vernietigen, niet verder mogelijk maken", zei ChristenUnie-leider Bikker in het debat.

Net als Bikker vreest NSC voor een hellend vlak. "Als je de deur opendoet, is de kans klein dat 'ie weer dichtgaat", zei Kamerlid Hertzberger. Zij vindt dat embryo's door deze wijziging gereduceerd worden tot voorwerpen van onderzoek of een grondstof. "Ik denk dat er donkere randjes zijn, en dat die best groot zijn."

'Goedbedoelde naïviteit'

Hertzberger sprak van "goedbedoelde naïviteit" in het voorstel. Als het doorgaat, gaat volgens haar de deur open naar nog verdergaande technieken, zoals het knutselen aan embryo's om aan bepaalde wensen van de ouders te voldoen, zoals uiterlijke kenmerken van hun kind. "Het voorportaal van designerbaby's ligt hier voor."

Andere partijen verweten NSC bangmakerij, en wezen erop dat dit voorstel daar helemaal niet over gaat. Het gaat volgens hen over een kleine verruiming, vooral om de kans van slagen bij een ivf-behandeling te vergroten.

Embryo's kweken voor onderzoek is nu nog verboden. Initiatiefnemer Paternotte begrijpt dat het opheffen van het verbod gevoelig ligt. Maar volgens hem zitten er voldoende waarborgen in zijn voorstel om te voorkomen dat een medisch-ethische grens wordt overschreden. Wetenschappers vragen ook al jaren om deze stap, zegt de D66'er.

Kamerlid Bevers van de VVD valt hem bij. "We hebben in Nederland juist heel strikte regels. Dit soort onderzoek wordt gecontroleerd door de overheid. Ik denk dat het mogelijk is om onder strenge voorwaarden dit mogelijk te maken."

Vrije kwestie

Of dat ook daadwerkelijk gaat gebeuren, is lang niet zeker. De voormalige coalitiepartijen PVV, VVD, NSC en BBB hebben dit soort medisch-ethische kwesties als 'vrije kwesties' bestempeld. Dat betekent dat Kamerleden hun geweten mogen volgen en zelf mogen bepalen of ze voor of tegen zijn.

Maar ook wanneer er over de wetswijziging gaat worden gestemd is nog niet duidelijk. Eerst moeten de initiatiefnemers en het kabinet nog reageren op de vragen uit de Tweede Kamer.