De polarisatie in Nederland is een zorg van het demissionaire kabinet. De ministerraad heeft daar vandaag over gesproken, zei premier Schoof op zijn persconferentie. "Je kunt niet tolerant zijn tegenover intolerantie", zegt hij over de conclusies uit dat gesprek. "De intolerantie neemt alleen maar toe. We moeten de dialoog blijven voeren, maar ook zeggen dat geweld nooit vergoelijkt kan worden."

Op de vraag wat hij ervan vindt dat ook mensen in Nederland de moord op de invloedrijke politieke activist Charlie Kirk zelfs toejuichen, zegt Schoof: "Niemand verdient het om vermoord te worden, en zeker niet om politieke opvattingen. Het is bijna overbodig om dit te moeten zeggen. De democratie in Nederland, in het Westen, in Amerika, staat en leeft bij de vrijheid van meningsuiting."

Ook in Nederland worden politici ernstig bedreigd om wat zij vinden. De bedreigingen komen van diverse kanten: dierenactivisten, jihadisten, radicale groepen met extreemlinkse of -rechtse denkbeelden, de georganiseerde misdaad en geradicaliseerde of verwarde individuen.

Te triest voor woorden

In de verkiezingscampagne richting 29 oktober neemt de spanning extra toe. De beveiliging van politici, en die van journalisten, advocaten, kunstenaars en anderen is een verantwoordelijkheid van de overheid, zegt Schoof. "We zetten daar zwaar op in. Het is te triest voor woorden, maar het moet."

Politici gaan allemaal anders om met het openbaar maken van de bedreigingen aan hun adres. BBB-lijsttrekker Van der Plas is er deels open over. "Het wordt wel wat spannender de laatste tijd", zei zij bij omroep WNL. Een dierenrechtenactivist dreigde onlangs het partijkantoor in brand te steken. De man werd opgepakt.

Voor Van der Plas is dit niet het enige voorval. "Vorige week heb ik weer een ernstige doodsbedreiging gehad. Niet even via de mail of via Twitter, maar een handgeschreven brief. Daar wordt echt moeite voor gedaan. In een envelop gestopt, postzegel erop. Dan moet je wel goed gaan opletten waar je wel en niet bent."

"Het geeft iets aan", aldus Schoof. "Dat we elkaar eens goed in de ogen moeten kijken, en dan bedoel ik iedereen in dit land: kan dit zo verder? We polariseren zo in dit land, we zitten zo in de lijnen van goed en kwaad in plaats van de dialoog. Maar nee, we grijpen naar geweld, naar polarisatie, naar uitsluiting."

Met een alarmknop rondlopen

Ook van politici die er geen ruchtbaarheid aan willen geven, "omdat dat alleen maar tot meer last leidt", is bekend dat zij op de een of andere manier beveiligd door het leven gaan. Zo zijn er politici die met een soort alarmknop rondlopen, te vergelijken met wat ouderen in bepaalde gevallen krijgen. Drukken ze op de knop, dan komt er zo snel mogelijk hulp van de politie. Bij openbare gelegenheden gaan standaard politiemensen mee.

Schoof heeft daar in zijn vorige carrière bij de veiligheidsdienst AIVD en als Nationaal Coördinator Terrorismebestrijding en Veiligheid (NCTV) veel mee te maken gehad. Zijn advies was en is om nooit specifiek mededelingen te doen over de beveiliging. "Dan wordt het gevaarlijk." Maar hij kan zich voorstellen dat politici wel af en toe zeggen waar ze mee te maken hebben. "Zodat het besproken wordt. Omdat het een signaalfunctie heeft."

Het geldt voor politici van alle partijen, van GroenLinks-PvdA tot VVD tot PVV. Beveiliging is een vast onderdeel van hun politieke bestaan geworden. Zelfs op het verkiezingscongres van de VVD werden lijsttrekker Yesilgöz en andere kandidaten op de kieslijst bijgestaan door beveiligers. Zoals Kamerlid Ellian, van wie bekend is dat hij vanwege zijn strijd tegen de georganiseerde criminaliteit wordt bedreigd.

Oud-minister van Buitenlandse Zaken Veldkamp kreeg onder meer te maken met posters van Oxfam Novib waarop hij met een foto van zijn gezicht persoonlijk verantwoordelijk werd gehouden voor het kabinetsbeleid over Gaza. Naast deze openbare kritiek op zijn beleid kreeg Veldkamp te maken met stelselmatige, persoonlijke bedreigingen, vertellen bronnen aan de NOS.

Hij liet in debatten en daarbuiten blijken zich deze beschuldiging aan te trekken. De bezorgdheid hierover is ook in de ministerraad besproken, nog vlak voordat Veldkamp opstapte.

Het hoort er helemaal niet bij

Het aantal bedreigingen richting politici is groter dan tien jaar geleden. PVV-leider Wilders ontvangt er veel uit de islamistische hoek. Hij doet daar in de meeste gevallen aangifte van, maar het zijn er veel.

"Je hebt de neiging om te zeggen 'het hoort erbij', maar het hoort er helemaal niet bij", zegt Van der Plas. "Die bedreigingen komen van mensen die het niet met mij eens zijn. Voor een enkeling, we zien dat bij Charlie Kirk, betekent het gewoon dat je doodgeschoten wordt."

Schoof benadrukt dat tussen openbare uitingen van kritiek op politiek beleid en serieuze bedreigingen geen direct verband kan worden gelegd. De vrijheid van meningsuiting moet ondanks dreigementen juist overeind blijven. "De samenleving en de Tweede Kamer zijn een spiegel van elkaar. Ik denk dat we allemaal moeten luisteren naar elkaar en moeten bedenken hoe we het debat moeten voeren."

Om sluitingen te voorkomen krijgen spoedeisende hulp-afdelingen vanaf 2027 structureel geld, in plaats van per behandeling. "Een spoedeisende hulp-afdeling is dan niet meer afhankelijk van hoeveel patiënten er komen", zegt demissionair minister Bruijn van Volksgezondheid. "Dus als er soms wat minder mensen komen, blijft de afdeling toch klaarstaan voor iedereen."

Veel onvrede in Heerlen

Vorig jaar werd bekend dat de spoedeisende hulp uit Heerlen vertrekt, een besluit dat tot veel onvrede leidde. Ook in onder meer Haarlem en Terneuzen staat de acute zorg ter discussie. Dat is niet alleen een geldkwestie, want er is ook een tekort aan personeel om al die afdelingen te bemannen.

Bruijn hoopt dat de nieuwe financiering ook daarvoor enige verbetering zal geven. "Als de financiën stabieler worden, is het de verwachting dat het aantrekkelijker wordt om er te werken", zegt hij. "Het elke keer opheffen en verplaatsen van de spoedeisende hulp geeft ook heel veel onrust en zorgen bij mensen."

Het plan voor de structurele financiering is in de steigers gezet door Bruijns voorganger Agema. Zij kreeg eerder fikse kritiek van de Tweede Kamer, omdat haar plan er niet toe leidt dat ziekenhuizen op korte termijn stoppen met hun verhuisplannen. De sluiting van de afdeling in Heerlen kon zij dan ook niet voorkomen.

Academische ziekenhuizen en zorgverzekeraars zijn ook kritisch op het plan. Zij vinden dat de nieuwe financiering de komende jaren meer administratie met zich meebrengt, wat ook weer leidt tot extra kosten.

Het demissionaire kabinet heeft een aangepast wetsvoorstel over de verplichte arbeidsongeschiktheidsverzekering voor zzp'ers naar de Raad van State gestuurd voor advies. Driekwart van de zelfstandigen is nu niet verzekerd omdat zij de kosten te hoog vinden. Een verplichte verzekering voor vrijwel alle zzp'ers drukt de kosten, zegt het kabinet.

In een eerder voorstel van het kabinet keerde de verzekering uit na een jaar arbeidsongeschiktheid. Dat wordt nu twee jaar. Daardoor kan de premie omlaag naar 5,4 procent van winst van de ondernemer. Eerder was dit
nog 6,5 procent. Het premiebedrag voor de verplichte verzekering komt dan uit op maximaal 171 euro bruto per maand. Ondernemers die al een goede verzekering hebben, hoeven niet mee te doen.

"Zorg dat je een goede buffer hebt", is het advies van demissionair minister Paul van Sociale Zaken. Zelfstandigen doen er volgens haar goed aan extra geld opzij te zetten voor het geval ze volledig arbeidsongeschikt raken en twee jaar zonder zelfstandigeninkomen zitten.

De uitkering is gelijk aan het minimumloon en ligt daarmee hoger dan een bijstandsuitkering. Bij die uitkering moet meestal ook eerst het eigen vermogen, spaargeld of de eigen woning worden opgebruikt voordat iemand een uitkering krijgt.

Kritiek

In het nieuwe voorstel is rekening gehouden met de kritiek van ondernemers, zegt het kabinet. Die konden hun bezwaren tegen het eerdere voorstel kenbaar maken. Maar nog steeds vindt het kabinet een verplichte verzekering nodig, omdat anders te veel mensen onverzekerd rondlopen en in financiële problemen kunnen komen.

Ook voor zelfstandigen die zich vanwege hun leeftijd, een medische aandoening of medische geschiedenis nu niet kunnen verzekeren is dit een oplossing, zegt het kabinet.

De koopkracht stijgt volgend jaar iets meer dan eerder door het Centraal Planbureau was berekend. Dat blijkt uit de Prinsjesdagstukken die de NOS heeft ingezien. Het kabinet verwacht dat de gemiddelde koopkracht volgend jaar toeneemt met ongeveer 1,3 procent. Begin juli werd nog gerekend op een koopkrachtstijging van 1 procent.

Werkenden gaan er 1,2 procent op vooruit, uitkeringsgerechtigden 1,3 procent en gepensioneerden het meeste: 1,5 procent.

Het kabinet trekt onder meer extra geld om de huidige lagere benzineaccijns te betalen, voor een stikstoffonds, voor gevangenissen en om enkele bezuinigingen terug te draaien. Uit de Miljoenennota-stukken blijkt dat er een gat zit van 35 miljard euro.

Het kabinet leent hiervoor geld en daardoor loopt ook de staatsschuld op. Dit jaar is dat 44,9 procent van het bruto binnenlands product (bbp) (nu zo'n 540 miljard euro) en dat gaat naar 48,7 procent in 2028, verwacht het demissionaire kabinet. Verder wordt ook de rode diesel voor boeren niet goedkoper.

Minister Heinen van Financiën schrijft in het voorwoord van de stukken voor Prinsjesdag dat "Nederland er goed voorstaat". "Nederlanders zijn tevreden met hun leven. Er waren nog nooit zoveel mensen aan het werk. De koopkracht stijgt, de armoede daalt en de staatsschuld is laag."

Desondanks vreest Heinen dat Nederland zijn koppositie, bijvoorbeeld voor topbedrijven, zal verliezen. "Ook in Nederland lopen de overheidsuitgaven in de toekomst op door stijgende kosten voor zorg en sociale zekerheid." Hij zegt dat Nederland op een keerpunt staat en meer moet investeren in veiligheid en dat het "Nederlandse verdienvermogen" moet worden versterkt.

Geheime informatie

Het koopkrachtcijfer dat nu is uitgelekt kan nog afwijken van de cijfers die volgende week dinsdag op Prinsjesdag worden gepresenteerd. Al sinds jaar en dag lekken de Miljoenennota en de begrotingsplannen voor volgend jaar een paar dagen van tevoren uit. Doorgaans gebeurt dat op vrijdag als de nog geheime informatie naar de fractievoorzitters in de Tweede Kamer wordt gestuurd. De exacte koopkrachtcijfers van het Centraal Planbureau (CBP) zitten daar niet bij, wegens de vrees voor lekken.

De begroting van dit demissionaire kabinet-Schoof bevat overigens weinig grote plannen voor 2026. Het kabinet viel in juni nadat de PVV de steun introk en 22 augustus stapte ook nog NSC op uit onvrede over het uitblijven van strengere maatregelen tegen Israël.

Nu zitten alleen nog VVD en BBB in het demissionaire kabinet dat nog steunt op 32 van de 150 zetels. Dat betekent dat er voor ieder voorstel bij allerlei oppositiepartijen steun gevonden moet worden. Met de Tweede Kamerverkiezingen in zicht, willen partijen daar graag iets voor terug.

Er zijn de afgelopen tijd wel voorstellen uitgelekt, zoals:

Wat is al eerder uitgelekt?

Uit de Prinsjesdagstukken blijkt onder meer dat de bezuinigingen op de onderwijskansenregeling worden teruggedraaid. Dat is een regeling om scholen te ondersteunen met de begeleiding van kinderen uit kansarme gezinnen.

Er wordt verder geïnvesteerd in het gevangeniswezen, schrijft minister Heinen in het voorwoord. Vanaf 2028 gaat er 35 miljoen euro extra naar gevangeniswezen, vanaf 2031 wordt dat 50 miljoen euro structureel.

De zorgpremie stijgt beperkt, met ongeveer 3 euro per maand. Het begrotingstekort is volgend jaar 2,9 procent, net onder de Brusselse norm van 3 procent. De jaren daarna gaat het naar 2,4 procent, verwacht het kabinet.

Met het oog op de naderende verkiezingen voor de Tweede Kamer willen de NOS en de regionale omroepen graag weten wat jij belangrijk vindt, wat je bezighoudt en wat je van de politiek verwacht.

Die verkiezingen worden gehouden op 29 oktober en dat is hét moment om invloed uit te oefenen met je stem.

Wat vind jij belangrijke thema's? Waar moet de politiek zich voor inzetten? Gaat het je om de woningmarkt, je financiële situatie, het klimaat of Gaza? Of vind je de natuur, asiel, zorg of de toekomst van de landbouw belangrijker?

We willen graag weten wat jij ervan vindt, dus doe mee aan dit publieksonderzoek. Dit is geen opiniepeiling, maar een middel om ervaringen en verhalen van mensen te vergaren en te horen wat er leeft in ons land. Het helpt ons de komende weken, op weg naar de verkiezingen, nog beter te berichten over wat jij belangrijk vindt.

Je kunt je mening geven en ervaringen delen door deze korte vragenlijst in te vullen. We stellen het zeer op prijs als je meedoet. Je antwoorden worden vertrouwelijk behandeld. De enquête staat open tot en met zondag 14 september.

Het demissionaire kabinet steekt bijna een half miljard euro extra in de techindustrie. Dat staat in de stukken van Prinsjesdag, melden bronnen aan de NOS. Het kabinet vindt het strategisch belangrijk om te investeren in bedrijven die zich bezighouden met hoogwaardige technologie. Op dit moment speelt Nederland een belangrijke rol in deze sector, en dat moet zo blijven, is de redenering.

Er gaat 230 miljoen euro naar de halfgeleiders-industrie, in die sector worden computerchips gemaakt. Het geld daarvoor wordt in een Europees fonds gestoken. Dat fonds heet een IPCEI, Important Project of Common European Interest, en het geld dat daarin gestoken wordt zal dan terugvloeien naar projecten in Nederland, is de afspraak.

De chip-industrie is volop in beweging. Er komen allerlei nieuwe toepassingen van halfgeleiders en Nederland mag de boot niet missen, vindt het kabinet. Ook moeten we niet afhankelijk worden van andere landen als China voor technologie.

Start-ups laten doorgroeien

Er gaat ook 200 miljoen euro naar het ondersteunen van nieuwe bedrijven in de techindustrie. Met het geld moeten bedrijven geholpen worden die de startup-fase willen ontgroeien. De miljoenen worden gestopt in het European Tech Champions Initiative (ETCI) en ook dit geld moet via dat fonds terugvloeien naar Nederlandse projecten. De ontwikkeling van 'start-ups' naar 'scale-ups' loopt in Europa achter bij de VS, vooral door een tekort aan kapitaal.

De 430 miljoen in totaal wordt betaald vanuit de begroting van Economische Zaken. Het komt voor een groot deel uit het Nationaal Groeifonds dat niet al zijn geld uitgegeven heeft. Het Groeifonds is bedoeld om overheidsgeld te investeren in duurzame initiatieven van bedrijven. Het fonds startte in 2020 met twintig miljard euro in kas.

Demissionair minister Van Weel van Buitenlandse Zaken heeft de Russische ambassadeur in ons land ontboden op zijn ministerie. Vladimir Tarabrin moet uitleg komen geven over de drones die in de nacht van dinsdag op woensdag het Poolse luchtruim hebben geschonden. "Dat vinden we onacceptabel, wat de reden erachter ook is."

De ambassadeur praat volgens Van Weel op dit moment met een hoge ambtenaar op het ministerie van Buitenlandse Zaken. Andere NAVO-landen zullen hetzelfde doen, zegt de minister.

Nederlandse F35-gevechtsvliegtuigen hielpen mee om de drones uit de lucht te schieten. Moskou heeft niet ontkend dat het om Russische drones ging, maar die zouden per ongeluk boven Polen zijn beland. Van Weel is daar niet van overtuigd. "Het was of roekeloos, of nog erger: een flagrante schending van het NAVO-luchtruim." Hij sluit verdere sancties tegen Rusland niet uit.

Ongenoegen

Het op het matje roepen van een ambassadeur is een betrekkelijk zwaar diplomatiek wapen, maar komt de laatste jaren regelmatig voor. Het is een manier voor een land om ongenoegen te tonen over een bepaalde gebeurtenis.

De Russische ambassadeur in Den Haag is al vaker ontboden. Dat gebeurde bijvoorbeeld na het neerhalen van vlucht MH17 en vorig jaar nog na de dood van dissident en Poetin-criticus Alexej Navalny.

Wat gebeurt er als een ambassadeur wordt ontboden?

De ambassadeur krijgt het verzoek om zich op een bepaald tijdstip te melden op het ministerie. Eigenlijk wordt daar altijd gehoor aan gegeven, zo zijn de regels van de internationale diplomatie. Wat volgt is een beleefde, maar koele ontvangst. Dat gebeurt meestal niet door de minister, maar door een hoge ambtenaar.

De ambassadeur krijgt in zakelijke bewoordingen uitgelegd waarom hij of zij ontboden is en krijgt de gelegenheid daarop te reageren. Over de precieze inhoud van het gesprek worden ook achteraf geen mededelingen gedaan.

Het ontbieden van een ambassadeur heeft vooral symbolische waarde. In conflicten kunnen landen ook verder gaan, bijvoorbeeld door diplomaten uit te wijzen. Maar dat leidt vaak tot tegenreacties, iets wat bij het ontbieden van een ambassadeur meestal niet het geval is.

In Nederland is de rechtspraak onafhankelijk. Toch kan de minister van Justitie tegen het Openbaar Ministerie zeggen of iemand wel of niet vervolgd moet worden. Dat wil een aantal partijen anders, waaronder D66, NSC en SP. Zij zeggen dat een kabinet die bevoegdheid kan misbruiken om bijvoorbeeld tegenstanders te laten vervolgen.

Niet alle partijen delen die vrees: onder meer VVD en BBB zien niets in een plan van D66-Kamerlid Sneller om de zogenoemde aanwijzingsbevoegdheid te schrappen.

Vandaag verdedigt Sneller zijn initiatiefwetsvoorstel in de Tweede Kamer. "We moeten zorgen dat onze wetgeving bestand is tegen iemand die aan de macht komt en kwaad wil", zegt hij.

Het plan schrapt de 'bijzondere aanwijzingsbevoegdheid' van de minister van Justitie. Nu kan die nog een opdracht (aanwijzing) geven tot opsporing, vervolging of juist tot niet-vervolgen. Ook kan een minister zich in theorie bemoeien met de manier waarop het OM een zaak aanpakt, bijvoorbeeld met de strafeis.

Drempel verhogen

Aanwijzingen zijn al tientallen jaren niet gedaan door een minister, maar alleen de mogelijkheid ervan kan volgens Sneller al effect hebben. Concreet zou het OM bijvoorbeeld na een gesprek met een minister kunnen besluiten om iemand te vervolgen, met de gedachte 'de minister lijkt dit te willen en zo voorkomen we een dienstopdracht'.

In het voorstel wordt ook de plicht van het OM om de minister te informeren over zaken flink ingeperkt. Die verplichting leidt volgens Kamerlid Sneller tot "mogelijkheden voor beïnvloeding". "Die drempel wil ik ook verhogen."

Uiterst middel

Niet iedereen in de Kamer staat te springen. BBB bijvoorbeeld wijst erop dat een minister in bijzondere gevallen moet kunnen ingrijpen. "Juist omdat de bevoegdheid bijna nooit wordt gebruikt, is zij van waarde", zegt Kamerlid Wijen-Nass. "Als uiterst middel kan de minister optreden bij een crisis." Met het voorstel van D66 wordt dat moeilijker.

Daarnaast, zegt het BBB-Kamerlid, is de minister politiek verantwoordelijk voor het OM en dan moet hij of zij ook wel bevoegdheden hebben. Soortgelijke kritiek op het plan had de Raad van State eerder ook en de VVD kijkt er ook zo naar. "Het huidige stelsel zorgt voor een goed evenwicht tussen aan de ene kant de onafhankelijkheid van het OM en aan de andere kant de verantwoordelijkheid van de minister", aldus Kamerlid Ellian.

Wijen-Nass voegt eraan toe dat ze de kans op ongelukken niet groot acht. "Het is niet zo dat als één politieke partij roept: 'we willen dat er vervolgd wordt' dat dat dan ook daadwerkelijk gebeurt."

Vriendjespolitiek

SP-Kamerlid Van Nispen vindt het wel een goed voorstel. "Het versterkt de scheiding der machten: we willen geen politieke vervolgingen en ook geen vriendjespolitiek." Maar hij wijst erop dat informele beïnvloeding van het OM wel mogelijk blijft. "Hoe kunnen we ook dit soort bemoeienis voorkomen?", is volgens Van Nispen de vraag.

De aanwijzingsbevoegdheid heeft nooit tot problemen geleid, maar dat is geen garantie voor de toekomst, vindt NSC. "Juist in onstuimige tijden moet de politiek zich richten op het voorkomen van problemen", zegt Kamerlid Six Dijkstra. "Vóór die uitmonden in een crisissituatie en de samenleving de klappen moet opvangen."

Initiatiefnemer Sneller kijkt daarbij naar andere landen - hij noemt Hongarije en de VS - waar instituties worden afgebroken. "Heel lang dachten we: iedereen in het kabinet heeft het goed voor met de democratie. Maar we hebben de afgelopen jaren gezien dat dat gewoon niet zo is." Sneller refereert daarbij aan het laatste kabinet, waarbij er zorgen waren over het rechtsstatelijke gehalte van de standpunten van coalitiepartij PVV, ook binnen de coalitie.

Vanavond debatteert de Tweede Kamer over het plan. Of het voorstel een meerderheid gaat halen, is nog onduidelijk. Een aantal partijen heeft of wil nog niet laten weten wat hun standpunt is. In elk geval D66, GroenLinks-PvdA, SP, NSC, CDA, FvD en Volt staan positief tegenover het idee. Tegen zijn VVD, BBB, SGP en JA21.

Bredere zorgen

In politiek Den Haag zijn de afgelopen tijd meer zorgen te horen over of onze democratie wel zo weerbaar is. Zo zijn er Kamervragen gesteld over of de politiek zich wel moet kunnen bemoeien met de benoemingen in de rechterlijke macht en met hoe en waarvoor de rechtspraak geld krijgt.

En ook de Raad van State, het belangrijkste juridische adviesorgaan van de regering, maakt zich zorgen. Onder Trump in de VS wordt de rechtsstaat "vermorzeld", zei RvS-vicepresident Thom de Graaf deze week in een toespraak. Zo erg is het hier volgens hem niet, maar ook in Nederland worden "feiten in twijfel getrokken of ronduit genegeerd" door politici.

De Graaf: "Ook hier klinkt het verwijt dat onafhankelijke rechters en adviesorganen bevooroordeeld zijn omdat hun uitspraken en adviezen soms niet bevallen." Volgens hem kan "ons rechtsstatelijk en politiek bestel wel wat extra bescherming gebruiken".

Demissionair minister Van Weel komt "zo snel als mogelijk" met een nationaal importverbod op spullen uit illegale Israëlische nederzettingen. Dat zei hij in een debat in de Tweede Kamer.

Een Kamermeerderheid, met daarbij de VVD, steunt een verzoek van D66 aan het kabinet zo snel mogelijk met wetgeving te komen om zo'n verbod nationaal te regelen. Van Weel zei nu een Algemene Maatregel van Bestuur in gang te zetten, omdat dat sneller kan gaan dan wetgeving.

Vertrek NSC

Ruim twee weken geleden stapte NSC uit het demissionaire kabinet omdat toenmalig buitenlandminister Veldkamp onvoldoende steun voelde om door hem gewenste maatregelen, waaronder een nationale boycot, door te voeren. De VVD stond steeds op het standpunt dat eerst Europees gekeken moest worden of gezamenlijk zo'n handelsembargo kon worden ingevoerd.

Eind augustus bleek in Kopenhagen dat de EU-landen nog steeds verdeeld zijn. Daarom steunt de VVD nu ook een nationaal embargo, zei VVD-Kamerlid Van der Burg.

Mocht het ondertussen toch nog Europees lukken, dan verdient dat de voorkeur, zei Van Weel, omdat daar "een krachtiger signaal van uitgaat".

Van Weel zei dat het kabinet inzet op een snel verbod, maar dat het juridisch wel goed onderzocht moet worden.

In de Kamer was enige verbazing over de toezeggingen van Van Weel.

Van Weel benadrukte dat van een totaal handelsverbod met Israël geen sprake is. Het Nederlandse bedrijfsleven zou dan ten opzichte van andere landen onevenredig benadeeld worden, zei Van Weel.

In het debat riepen partijen ook op zieke en gewonde kinderen uit Gaza in Nederland te helpen. Van Weel zei dat het kabinet onderzoekt op welke wijze hulp aan landen in de regio kan worden gegeven die patiënten uit Gaza behandelen. "We kunnen daar meer bereiken met minder middelen", zei Van Weel, die geen voorstander is van het evacueren van kinderen.

Oppositiepartijen reageerden teleurgesteld en wezen erop dat volgens de Wereldgezondheidsorganisatie en andere hulporganisaties medische evacuaties nu nodig zijn. Volgens SP-Kamerlid Dobbe is het opvangen van kinderen hier wel "het minste wat Nederland kan doen".

"Het is wel grappig", zei politiek commentator Ron Fresen maandagavond bij Eva Jinek. De politiek commentator had AI-chatbot ChatGPT "even laten vertellen" wat de verschillen zijn tussen het PvdA-verkiezingsprogramma van 2012 en het programma van PvdA-GroenLinks nu. "Het klopt gewoon niet dat de partij veel linkser is geworden. Ze zijn opgeschoven richting het midden."

Onlogisch is het niet, om een AI-chatbot politieke vragen te stellen. Zo'n tool kan razendsnel grote hoeveelheden informatie verwerken. Zelf zouden we daar uren of nog veel langer over doen.

Maar of het ook verstandig is, is de vraag. Zo bleek deze week dat ook Google's NotebookLM partijprogramma's door elkaar haalt.

De AI-chatbots kunnen een verleidelijke stemadviseur zijn voor kiezers in de aanloop naar de Tweede Kamerverkiezingen eind oktober. Maar dat is wel oppassen geblazen.

"In de grote taalmodellen zoals ChatGPT zit allerlei ruis", zegt Claes de Vreese, hoogleraar Artificiële Intelligentie en Maatschappij aan de Universiteit van Amsterdam. "Je krijgt antwoorden waar meningen in zijn meegenomen. De antwoorden zijn vervuild."

Zo weet je nooit precies hoe een chatbot tot z'n antwoord komt. Waarschijnlijk vergeleek ChatGPT na de prompt van Ron Fresen niet alleen de twee partijprogramma's met elkaar. Vermoedelijk baseerde de tool z'n antwoord juist op menselijke analyses uit andere bronnen, zoals de Volkskrant of De Telegraaf.

PVV of VVD?

Er zijn ook chatbots die claimen volledig afgeschermd te zijn van externe informatie. Maar dan nog kan het misgaan, blijkt als Nieuwsuur een tool test van Google's AI-programma NotebookLM. Deze tool claimt alleen de verkiezingsprogramma's met elkaar te vergelijken en geen informatie van buitenaf te gebruiken.

Dat zou de kans op fouten miniem maken. Toch haalde de tool de VVD en PVV door elkaar toen Nieuwsuur vroeg wat de verschillende partijen zeggen over de opvang van Oekraïners in Nederland.

"De VVD stelt voor om Oekraïense mannen terug te sturen naar Oekraïne", gaf NotebookLM als reactie. De zin blijkt echter uit het PVV-programma afkomstig. Ook bij andere gebruikers haalt de tool partijen door elkaar.

"Als dat al misgaat, is dat zorgwekkend", zegt De Vreese. Google-woordvoerder Rachid Finge erkent de fout en zegt "bij het team achter NotebookLM" na te gaan "of dit een hallucinatie is of dat er wat anders aan de hand is".

Taalpatronen, geen feiten

'Hallucinatie' is een begrip dat veel gebruikt wordt voor fouten in de antwoorden van AI-chatbots. Maar eigenlijk hallucineren de chatbots constant. Het zijn namelijk taalmodellen die de wereld niet 'begrijpen', maar getraind zijn met enorme hoeveelheden tekst waaruit ze taalpatronen leren. De modellen voorspellen steeds het volgende woord dat het meest waarschijnlijk is, niet per se het meest waarheidsgetrouw.

Zo kan het goed voorkomen dat reacties niets met de werkelijkheid te maken hebben. Hoe beter de taalmodellen worden, hoe overtuigender de reacties worden en hoe lastiger fouten te spotten zijn. Antwoorden zouden daarom altijd dubbel gecheckt moeten worden.

De Vreese: "De kern is dat we niet weten wat de werkwijze van AI is. Dus je zou op z'n minst inzicht willen in hoe model een beetje werkt."

'Gebruik ze alleen als extra bron'

Vraag AI-chatbots dus niet om politiek stemadvies, adviseert voorlichtingsorganisatie Prodemos, de maker van de StemWijzer, dan ook. "Het is heel ingewikkeld om te beoordelen hoe betrouwbaar en neutraal de antwoorden zijn en met welke data ze getraind worden", zei woordvoerder Gijs Boerwinkel recent in De Nieuws BV. "Informatie is vaak achterhaald, terwijl je stemadvies op basis van de laatste informatie wil."

De Vreese ziet de chatbots wél als goed, aanvullend hulpmiddel voor mensen die niet alle verkiezingsprogramma's willen lezen. "Maar gebruik ze alleen als extra bron van informatie en vermaak, en niet als beste adviseur die je hebt op politiek gebied. Probeer de reacties altijd te plaatsen in wat je verder al weet."

Hij pleit bovendien voor strengere regels voor AI-programma's. "Je kunt inbouwen dat-ie op een politieke vraag geen definitief advies geeft."

"Aanvankelijk zeiden AI-bedrijven: we zorgen dat je ons niet voor stemadvies kan gebruiken. Dat is een gepasseerd station, maar ik vind dat we dat stadium te snel hebben verlaten. Ze zeggen nu: succes, individuele burger, met hiermee omgaan. Met een beetje pech komt er oncontroleerbare extra invloed op onze stemkeuze."

Er zijn onderwerpen die bijna elke verkiezingscampagne weer terugkeren. Zoals de hypotheekrenteaftrek. VVD-leider Yesilgöz zegt dat haar partij niet in een kabinet stapt dat de aftrek wil afschaffen. Of het een breekpunt is of niet, is nog niet helemaal duidelijk. Het is in ieder geval een verkiezingsbelofte.

Ook PVV, BBB, NSC en FvD hebben in hun verkiezingsprogramma staan dat de hypotheekrenteaftrek behouden moet blijven. FvD wil als enige terug naar het percentage van voor de verlaging in 2014 van 52 procent naar 37,48 procent. De SGP wil de aftrek niet afschaffen, maar "staat niet afwijzend tegenover een herziening". De partij houdt zo mogelijk de weg open naar deelname aan een regeringscoalitie.

De VVD maakt dat juist wat lastiger. Want verschillende andere partijen die in een coalitie zouden kunnen komen, willen de hypotheekrenteaftrek juist verder geleidelijk afbouwen. Het bespaarde geld gaat naar belastingverlaging of woningbouw.

Andere tijden aangebroken

In eerdere verkiezingscampagnes gold het verder afbouwen van de hypotheekrenteaftrek als taboe. Er werd gesproken over het h-woord, omdat ervan uit werd gegaan dat de meeste kiezers er niet aan wilden. In de aanloop naar de verkiezingen van 2010 sprak toenmalig CDA-leider Balkenende van een breekpunt.

Volgens de huidige CDA-lijsttrekker, Henri Bontenbal, zijn er andere tijden aangebroken. De partij wil de renteaftrek in de komende dertig jaar tijd afbouwen. "Ik merk heel veel draagvlak", zegt hij over gesprekken met zijn achterban. "Het kantelpunt dat er alleen maar tegenstanders waren is allang voorbij." De hypotheekrente geleidelijk afbouwen moet samen met andere maatregelen (zoals sneller en meer huizen bouwen) zorgen voor "minder hitte" op de huizenmarkt.

Over de opmerking van Yesilgöz zegt hij: "Ik doe niet mee met een rode lijn trekken of zeggen op welke punten ik andere partijen blokkeer." "We moeten gewoon een volwassen discussie voeren." Hij wijst erop dat tijdens de kabinetten-Rutte, waarin naast de VVD ook CDA, PvdA, D66 en CU zaten, al aan de hypotheekrenteaftrek "is gemorreld".

Woningbezitter heeft geld verdiend

Voor GroenLinks-PvdA is het minder populaire campagne-onderwerp nu een belangrijk verkiezingsstandpunt. "De woningbezitter heeft ontzettend veel geld verdiend aan het feit dat wij schaarste hebben op de woningmarkt", zei Kamerlid De Hoop toen de partij het plan lanceerde. Lijsttrekker Timmermans zegt dat zijn partij er 8 tot 12 jaar over wil doen. Met de opbrengst worden betaalbare woningen gebouwd, belooft de partij.

De hypotheekrenteaftrek wordt al sinds 2014 afgebouwd. Sinds 2020 gaat dat versneld. Het gaat tussen de partijen die voor afbouw zijn dus vooral om hoe snel dat gaat.

D66 wil dat in minimaal 15 jaar doen. "Iedereen moet het belastingvoordeel nog voor minstens de helft van zijn looptijd kunnen gebruiken", zegt partijleider Jetten. "Stel: je sluit vandaag een hypotheek af met een looptijd van dertig jaar, dan kun je de rente nog vijftien jaar aftrekken." Ook voor de ChristenUnie geldt een minimale termijn van vijftien jaar. Volt wil het "zo snel mogelijk".

De SP wil de hypotheekrenteaftrek voor woningen tot 600 duizend euro garanderen, maar voor "villabewoners" moet die versneld worden afgebouwd. Ook Denk wil af van de hypotheekrenteaftrek "voor rijke pandjeseigenaren". Bij deze partij zijn dat mensen met huizen boven de 500.000 euro. De Partij voor de Dieren sluit zich hierbij aan, maar noemt het maximale aankoopbedrag van de Nationale Hypotheekgarantie (nu 450.000 euro) als grens.

Wie gaat dit raken?

JA21 is de enige partij die nu in de Tweede Kamer zit, die niets over de hypotheekrenteaftrek in hun verkiezingsprogramma heeft staan. Daaruit valt te concluderen dat deze partij niet voor afbouw of afschaffing is.

BBB-minister Keijzer van Wonen zegt dat de afgelopen jaren de afbouw van de hypotheekrenteaftrek niet heeft geleid tot meer huizen of een dalende woningprijs. "En als je dan kijkt wie dit gaat raken: veel mensen die met moeite eindelijk in staat waren om iets te kopen", zegt Keijzer. "Dan daar nu ingrijpen? Dan denk ik dat er wel andere mogelijkheden zijn, bijvoorbeeld veel sneller bouwen."

Als het aanbod van woningen stijgt dan daalt de prijs bij een gelijkblijvende vraag, zegt Keijzer. Economen onderschrijven dit marktprincipe, maar zeggen dat de afbouw van de hypotheekrenteaftrek wel degelijk een dempend effect heeft op de huizenprijzen. Maar omdat zoveel factoren van invloed zijn, kunnen zij niet zeggen om hoeveel geld dat gaat.

De Tweede Kamerverkiezingen zijn op 29 oktober.

Correctie door de redactie

In een eerdere versie van dit artikel stond ten onrechte dat de BBB het onderwerp hypotheekrenteaftrek niet in het verkiezingsprogramma heeft benoemd. Dat is onjuist. De partij schrijft dat de aftrek niet verder moet worden beperkt.

In de Tweede Kamer is brede steun om volwassenen een keer per jaar gratis naar de tandarts te laten gaan voor controle. Dat zou dan in het basispakket van de zorgverzekering komen. Een meerderheid van de Tweede Kamer stemde voor voorstellen van SP, NSC, GroenLinks-PvdA en D66.

De partijen willen zo voorkomen dat mensen de tandarts mijden vanwege de kosten. Staatssecretaris Tielen (Volksgezondheid) waarschuwt ervoor dat het plan er wel toe kan leiden dat de vraag naar mondzorg stijgt, waardoor het duurder wordt voor iedereen.

Aan het plan zit ook een prijskaartje van zo'n 300 miljoen euro per jaar. Tielen heeft de Tweede Kamer al laten weten de moties nu niet door te voeren, omdat het kabinet demissionair is en de begroting ervoor op de schop moet. D66-Kamerlid Paulusma zegt dat haar motie vooral bedoeld is "om een signaal af te geven".

Veel over mondzorg in verkiezingsprogramma's

Toch is er een gerede kans dat na de verkiezingen politieke partijen opnieuw een poging doen om het jaarlijkse tandartsbezoek gratis te maken. PVV, GroenLinks-PvdA, SP, FvD, D66, SGP, ChristenUnie en NSC hebben in de verkiezingsprogramma's opgeschreven een vorm van mondzorg terug in het basispakket te willen.

Het is wel de vraag hoe het allemaal betaald moet worden, want experts waarschuwen dat de zorgkosten komende jaren snel stijgen door de vergrijzing.

Volgens het ministerie van Volksgezondheid mijden zo'n 640.000 mensen de tandarts vanwege de kosten. Mensen met een laag inkomen kunnen hun tandartsbezoek vaak wel vergoed krijgen door de gemeente.

Een speciale "voorbereidende" commissie van Kamerleden gaat zelf onderzoek doen naar de affaire rond oud-Kamervoorzitter Arib. Een motie daarover werd door alle fracties gesteund. De Kamerleden gaan op basis van openbare en vertrouwelijke documenten beoordelen of er mogelijk Kamerleden, onder wie oud-Kamervoorzitter Bergkamp, strafrechtelijk moeten worden vervolgd. Hun rapport zal openbaar worden gemaakt.

Vorige week zei Kamervoorzitter Bosma dat het bestuur van de Tweede Kamer zich "belazerd" voelt door de ambtelijke top van destijds. Die hebben aangestuurd op de anonieme klachten over Arib, het onderzoek dat daarop volgde en het lekken naar de pers. Dat gebeurde toen Bergkamp Kamervoorzitter was, Arib was inmiddels weer 'gewoon' Kamerlid.

"Wie het strafdossier van de rijksrecherche leest, ziet dat de ambtelijke top in een mediastrijd met Arib wilde afrekenen", zei Kamervoorzitter Bosma. SP-Kamerlid Van Nispen, toen ook lid van het presidium zei daarover: "We zijn misleid. Ik voel me belazerd."

Uit de stukken van de rijksrecherche blijkt verder dat Bergkamp het appverkeer met haar voormalig woordvoerder heeft vernietigd. Ook verwijderde zij haar berichten met de twee betrokken topambtenaren. Daarnaast gaf zij de rijksrecherche een onvolledige lijst met namen van mensen die toegang hadden tot de vertrouwelijke stukken over Arib.

Lekken ambtsvertrouwelijke informatie

PVV-Kamerlid Markuszower vindt dat er nu al voldoende aanleiding is om een strafaanklacht tegen Bergkamp in te dienen "omdat zij mogelijk betrokken is bij het lekken van ambtsvertrouwelijke informatie". Maar de rest van de Kamer wil eerst eigen onderzoek doen, ook "om lessen te trekken voor de toekomst over de sociale veiligheid tussen de ambtelijke organisatie en de politieke ambtsdragers".

Ondertussen wordt er gezocht naar genoegdoening en een fatsoenlijke oplossing voor Arib. Die wordt nog bijgestaan door advocaten in het hoger beroep over het onderzoek dat plaatsvond na de anonieme klachten.

De Tweede Kamer heeft ingestemd met een verbod op 'homogenezing'. Daarmee wordt het strafbaar om homoseksuelen en transgender personen onder dwang therapie of gebedsgenezing te laten ondergaan, om zo hun geaardheid te veranderen.

De wet is opvallend, omdat daarmee de grenzen van de vrijheid van godsdienst scherper worden gemarkeerd. Want met deze wet worden ook geestelijken, pastoraal werkers en religieuze organisaties beperkt in hoe ze omgaan met jongeren die twijfelen over hun seksuele geaardheid of identiteit.

'Homogenezing' komt voor in bepaalde orthodoxe geloofsgemeenschappen, waar homoseksualiteit en het zijn van transgender wordt gezien als een ziekte. GroenLinks-PvdA, VVD, D66, SP en Partij voor de Dieren strijden al jaren voor een verbod op zogenaamde conversiehandelingen om mensen te 'genezen' van hun seksuele geaardheid of identiteit.

"Dit is een overwinning voor slachtoffers van conversiehandelingen', zegt COC-voorzitter Myrtille Danse, ook namens het Transgender Netwerk.

"Genezing is een fabeltje. Conversiehandelingen veranderen niets aan wie je bent, maar mensen gaan er wel aan kapot. Het is goed dat de Tweede Kamer er nu geen enkel misverstand meer over laat bestaan: deze schadelijke praktijken zijn onacceptabel en verboden. We zijn de indieners van het wetsvoorstel dankbaar voor hun werk."

Aangepaste wet

NSC, CDA en BBB waren in eerste instantie tegen de initiatiefwet omdat het verbod volgens hen onduidelijk en moeilijk te handhaven was. Zo is het in sommige gevallen lastig te zeggen of iemand echt gedwongen wordt om van geaardheid te veranderen. De Raad van State was om die reden zeer kritisch.

De initiatiefnemers pasten de wet daarom aan, waardoor nu alleen het op indringende wijze, langdurig en stelselmatig inpraten op mensen nog strafbaar is. Met verdere aanpassingen van NSC en BBB moet voorkomen worden dat hulpverleners terughoudend worden om gevoelige onderwerpen aan te kaarten.

"Wij zijn voor het verbod. Maar ik hoop wel dat gesprekken over je geloof of geaardheid, bijvoorbeeld met een dominee, gewoon kunnen plaatsvinden", zegt CDA-Kamerlid Derk Boswijk. "Dat moet wel op vrijwillige basis. Als het dwangmatig en stelselmatig wordt, dan is het strafbaar."

Zorgen christelijke gemeenschappen

Dit blijft een gevoelig punt In veel geloofsgemeenschappen in Nederland. Waar in tal van kerken de lhbti-gemeenschap volledig wordt geaccepteerd, zijn er ook nog stromingen waar homoseksualiteit gedeeltelijk of geheel wordt afgekeurd.

"Waar mijn zorg zit is dat ik niet zou willen dat een progressieve meerderheid in dit land gaat bepalen wat de kerk goed of niet goed moet vinden", zei ChristenUnie-leider Mirjam Bikker eerder in het debat over het wetsvoorstel.

Bikker vreest ook dat het verbod sommige geestelijken en pastoraal werkers zal afschrikken om überhaupt nog gesprekken te voeren met jongeren over seksualiteit. Soortgelijke zorgen worden ook geuit door MissieNederland, een koepel voor ruim 100 evangelische gemeenschappen.

"Mensen die worstelen met hun geaardheid en op zoek zijn naar begeleiding, passend bij hun eigen geloofsovertuiging, kunnen daardoor voor een gesloten deur komen te staan", stelt de koepel in een schriftelijke reactie. "Dat vinden wij zorgelijk en onwenselijk."

'Rechter is wel wat gewend'

Paul van Sasse van IJsselt, expert op het gebied van grondrechten en bijzonder hoogleraar Recht en Religie aan de Rijksuniversiteit Groningen, heeft begrip voor die zorgen. "Het moet niet zo zijn dat bij één twijfelachtige opmerking over homoseksualiteit politie en justitie worden ingeschakeld."

Maar de kans daarop is klein. Want volgens Van Sasse van IJsselt is in de laatste wetsaanpassingen een stuk explicieter beschreven wanneer een handeling wel of niet strafbaar is.

"En voor die interpretatie bestaat bij toepassing van deze wet uiteindelijk de strafrechter. Die zal elke zaak heel precies bekijken en niet alleen letten op de wetstekst maar ook op de wetsgeschiedenis. En de rechter is wel wat gewend. Ik heb niet het idee dat die met deze strafbepaling met een kluitje in het riet wordt gestuurd."

Senator Eric Kemperman, die tot mei dit jaar voor de BBB in de Eerste Kamer zat, sluit zich aan bij Forum voor Democratie (FvD). Daarmee komt de partij op drie zetels in de senaat. Ook in de Gelderse Staten zal Kemperman zich aansluiten bij Forum, maakte de partij bekend.

Kemperman vertrok dit voorjaar bij de BBB omdat hij zich niet meer herkende "in de inhoudelijke keuzes en handelwijze" van de partij.

Positieve, krachtige energie

Onlangs schoof FvD Lidewij de Vos naar voren als lijsttrekker voor de Tweede Kamerverkiezingen, en dat staat Kemperman aan, zegt hij. "Met Lidewij de Vos als nieuwe lijsttrekker voel je de positieve, krachtige energie en dynamiek weer, die FvD zo kenmerkte in haar beginjaren", laat hij weten.

"We zijn zeer verheugd met de komst van Eric Kemperman", reageert fractievoorzitter Johan Dessing van FvD in de Eerste Kamer. "De afgelopen jaren werkten we op veel thema's al zeer prettig samen."

Het zal erom gaan spannen of D66 een meerderheid in de Kamer bijeen krijgt om het recht op abortus als mensenrecht vast te leggen. Na een paar uur durend debat vanochtend in de Kamer over een initiatiefnota daartoe van D66-Kamerlid Paulusma is er nog geen meerderheid, maar komt die wel een stap dichterbij.

VVD, D66, GroenLinks-PvdA en SP steunen het plan van Paulusma. Over een paar weken, na Prinsjesdag, zal de Kamer erover stemmen. Tot die tijd zegt Paulusma, gaat ze "alles in het werk stellen" om haar plan aan een meerderheid te helpen.

Ze is hoopvol, zegt ze na afloop van het debat tegen de NOS. "Niemand wil deze praktijken. Niemand wil dat vrouwen onnodig sterven."

Twijfels over beste aanpak

Jaarlijks sterven er volgens de Wereldgezondheidsorganisatie WHO tienduizenden vrouwen door onveilige abortussen. Paulusma vreest dat het aantal in werkelijkheid hoger ligt omdat er in sommige landen gebrekkige zorg is en er niet geregistreerd wordt. In haar nota zegt Paulusma dat abortus een mensenrecht is en om die reden in internationale mensenverdragen vastgelegd moet worden.

Dat vrouwen onnodig sterven wil geen enkele partij, maar niet alle partijen zijn het met Paulusma eens dat abortus als mensenrecht vastleggen de beste route is. Partijen waaronder SGP, Forum voor Democratie en ChristenUnie maken zich zorgen om de rechten van ongeborenen.

"Wanneer begint een mensenrecht eigenlijk?", vraagt ChristenUnie-leider Bikker. "Is dat pas als een kind geboren wordt en het gaat ademen?" Ook SGP-leider Stoffer wil weten hoe het met de balans tussen het mensenrecht van een vrouw of dat van een ongeboren leven.

Paulusma zegt "met het volste respect voor de overtuiging van de heer Stoffer" en anderen er niet anders tegenaan te kijken wanneer een leven biologisch gezien begint. Maar ze constateert "toch anders te kijken" en een "andere waardering te maken" wanneer het om de rechten gaat. "Het recht op zelfbeschikking en het recht om niet te hoeven sterven door gebrekkige zorg of hulp stellen wij bovenaan."

Strengere wetgeving

Met de ontwikkelingen in Polen, maar ook in Zuid-Amerikaanse landen en de strengere wetgeving in Verenigde Staten ziet D66 dat vrouwen wereldwijd steeds minder rechten krijgen. Met D66 maken ook GroenLinks-PvdA, SP en de VVD zich daar zorgen om.

Wetgeving en praktijk rond abortus verschillen in Europa nu sterk per land. Zo is de abortuswetgeving van Polen een van de strengste van Europa. In 2021 werd abortus daar in vrijwel alle gevallen verboden. Het afbreken van een zwangerschap is in Polen alleen toegestaan bij verkrachting, incest of als het leven of de gezondheid van de vrouw in gevaar is.

In Frankrijk werd het recht op abortus in maart vorig jaar juist in de Grondwet vastgelegd. Vooralsnog is dat het enige land, alhoewel er andere landen waaronder Duitsland wel discussie gaande is.

Internationale mensenrechtenverdragen

Partijen als NSC en ChristenUnie merken op er niets in te zien om als Nederlands parlement iets aan te nemen dat tegen nationale wetgeving van andere landen indruist. Paulusma benadrukt dat het om het vastleggen van abortus in internationale mensenrechtenverdragen gaat.

"We zeggen niet tegen andere landen dat ze hun wetgeving moeten aanpassen, we zeggen wel: vanuit Europa moeten we met elkaar zeggen dat het onnodig sterven in Europa niet meer nodig zou moeten zijn."

De komende weken gaat Paulusma met partijen in gesprek. "Ik strijd moedig voorwaarts. Het gaat hier om de rechten van de helft van de wereldbevolking. Vrouwen hebben het recht op zelfbeschikking. En recht op toegang tot veilige zorg. Dat zou in de rest van de wereld ook zo moeten zijn."

Geen enkele vorm van hulp aan illegaal in Nederland verblijvende vreemdelingen wordt strafbaar. Dat staat in een nieuw wetsvoorstel dat verantwoordelijk demissionair minister Van Weel vandaag naar de Tweede Kamer heeft gestuurd. Het kabinet wilde het liefst alleen hulp uit medemenselijkheid, zoals het geven van een kop soep, uitsluiten van strafbaarheid. Maar dat is volgens Van Weel niet haalbaar.

Om te voorkomen dat niet steeds per geval moet worden vastgesteld of de hulp uit medemenselijkheid of andere motieven wordt verleend, kiest hij ervoor om alle vormen van hulp toe te staan. Alleen het illegaal verblijf zelf blijft strafbaar.

Met deze reparatie hoopt het kabinet de zogeheten asielnoodmaatregelenwet nog voor de verkiezingen door het parlement te loodsen, maar het is zeer de vraag of dat lukt.

Vlak voor de zomer nam de Tweede Kamer de strenge asielwetten aan, waarbij er ook steun was voor een voorstel van de PVV om illegaal verblijf strafbaar te stellen. Al gauw bleek dat dat ook betekende dat mensen die vreemdelingen zonder verblijfsvergunning helpen met bijvoorbeeld een kop soep dan strafbaar zouden worden. De Raad van State bevestigde dat ook onlangs.

Niet de bedoeling

Minister Van Weel gaf daarop aan dat hij zo snel mogelijk met een nieuw wetsvoorstel zou komen, om dat probleem te omzeilen. Ook partijen die het voorstel gesteund hadden, zoals NSC en SGP, lieten weten dat dit nooit de bedoeling kon zijn van de wet. Met deze reparatie hoopt het kabinet ook op voldoende steun in de Eerste Kamer.

De Raad van State gaf de minister een aantal opties om de wet aan te passen. Allereerst was er de optie om illegaliteit helemaal niet strafbaar te stellen. Een andere mogelijkheid was illegaliteit niet zien als een misdrijf, maar als een overtreding. Hulp aan iemand om een overtreding te plegen is sowieso niet strafbaar. Maar Van Weel kiest in plaats daarvan voor een zogeheten strafuitsluitingsgrond.

In een toelichting op zijn wetsvoorstel schrijft de minister dat meewerken aan illegaliteit in de vorm van mensenhandel wel gewoon strafbaar blijft, maar dat valt onder een andere wet.

Liefst nog voor de verkiezingen

Van Weel en het kabinet hebben haast, want de verkiezingen komen snel dichterbij. Deskundigen vragen zich af of het wel gaat lukken om het 'strengste asielbeleid ooit' nog voor die tijd door de Tweede en Eerste Kamer te krijgen. Zo moet de Raad van State zich ook weer opnieuw uitspreken over het voorstel. Die gaat daarbij waarschijnlijk ook kijken naar de voors en tegens van het strafbaar stellen van illegaliteit.

"We werken met de snelheid van het licht", zegt Van Weel over zijn tijdsplan. Hij wil graag zijn wetsvoorstel nog door de huidige Tweede Kamer laten goedkeuren. Na de verkiezingen is het maar de vraag of er nog een meerderheid is voor de strenge asielwetten en de strafbaarstelling van illegaliteit. De deadline is vrijdag 3 oktober, dan begint het verkiezingsreces. "Ambitieus", erkent ook de minister.

De top-3 van de kandidatenlijst van Denk ziet er hetzelfde uit als de vorige keer. Stephan van Baarle blijft lijsttrekker en achter hem staan de huidige fractieleden Dogukan Ergin en Ismail el Abassi op respectievelijk plek 2 en 3. Op 4 en 5 staan twee vrouwen: Elif Esen en Nassira Abaaziz.

Dat het deze volgorde zou worden, was niet vanzelfsprekend. Vorige maand was er een hoogoplopend conflict binnen de partij over de kieslijst. Half augustus zei Van Baarle op te stappen als lijsttrekker, omdat hij naar eigen zeggen werd ondermijnd door het partijbestuur.

'Divers, energiek en vastberaden'

Het bestuur en de Tweede Kamerfractie waren het oneens over de kandidatenlijst. De fractie wilde het zittende Kamerlid Ergin op de tweede plek na Van Baarle, het bestuur wilde hem op de vijfde plek. In plaats van hem moest een vrouw hoger op de lijst komen. Om welke vrouwelijke kandidaat het gaat, is niet bekend.

Uiteindelijk stapte het bestuur op en stelde Van Baarle zich weer kandidaat als lijsttrekker. Met het presenteren van de lijst is duidelijk dat hij zijn zin heeft gekregen wat betreft de volgorde van de kandidaten voor de verkiezingen van 29 oktober. "Onze lijst is divers, energiek en vastberaden, een echte afspiegeling van Nederland", schrijft Van Baarle in een mail aan de leden.

Denk heeft nu drie Kamerzetels. In de Peilingwijzer, een gewogen gemiddelde van meerdere peilingen, staat de partij op drie tot vijf zetels.

Na een uitgebreide discussie hebben de leden van de Partij voor de Dieren ingestemd met het nieuwe defensiestandpunt van hun partij. Ze bevestigden daarmee dat investeringen in de wapenindustrie geen taboe meer zijn.

"Een noodzakelijk kwaad, dat echt slikken is voor iedereen", zei partijleider Esther Ouwehand daarover in haar speech vandaag op het partijcongres. "Maar wij laten mensen die worden aangevallen door agressieve dictators niet in de steek."

Om die woorden kracht bij te zetten, trad de Russische punkband Pussy Riot op. De groep werd in 2012 wereldwijd bekend nadat de leden waren opgepakt vanwege een protest tegen het Kremlin.

De Partij voor de Dieren was lange tijd tegen investeringen in defensie, omdat wapens volgens de partij leiden tot een wapenwedloop. Maar door Russische inval in Oekraïne is de partij van standpunt veranderd. Dat zorgde afgelopen maanden voor onrust bij sommige leden, die principieel tegen investeringen in wapens zijn.

Een aantal leden wil met een nieuwe partij, Vrede voor Dieren, meedoen aan de Tweede Kamerverkiezingen. Op die kandidatenlijst staan enkele prominente gezichten van de Partij voor de Dieren, zoals oud-voorzitter Ruud van der Velden en Ewald Engelen, de echtgenoot van oprichter Marianne Thieme.

Zetels afsnoepen?

Onder de leden in de zaal is de vraag of die nieuwe concurrent zetels zou kunnen afsnoepen. "Ik vind het doodzonde die afsplitsing, die je geen afsplitsing mag noemen", zegt één van hen. "We hebben elke stem nodig." Een ander lid ziet het positiever: "Wie weet zorgt het juist voor extra stemmen voor dieren."

Ingrid Visseren, de fractieleider in de Eerste Kamer, heeft ook moeite met het nieuwe defensiestandpunt van haar partij. Toch vindt ze het "wat vroeg" dat anderen een nieuwe partij zijn begonnen. "Wij moeten hier in onze partij eerst nog een debat over voeren", zegt ze tegen de NOS.

De PvdD heeft afgelopen maanden dan ook extra tijd ingeruimd om met leden over de defensiekoers te overleggen. "Dat niet iedereen uiteindelijk dezelfde eindconclusie trekt, is ook hoe het gaat in een democratie", zegt Ouwehand. "Maar je kan ook niet drie jaar met elkaar discussiëren, want Trump en Poetin wachten daar niet op."

'Leugens, hitserij en gaslighting'

In haar speech haalde Ouwehand verder hard uit naar de huidige regeringspartijen VVD en BBB. "We zien continu leugens, hitserij en gaslighting. Het is het draaiboek van Donald Trump, gekopieerd door de VVD en de BoerBurgerBeweging." Ook vindt Ouwehand dat Nederland afglijdt naar "het Hongarije aan de Noordzee".

Volgens haar vraagt het "meer dan ooit om een partij die het radicaal anders durft aan te pakken". Dieren, klimaat, natuur en milieu zijn nog altijd de belangrijkste onderwerpen voor de partij.

Ook de situatie in Gaza speelt een prominente rol op het congres. Ouwehand riep wederom het kabinet op om maatregelen tegen Israël te nemen. "Stop de fucking genocide", riep ze, waarna de zaal een staande ovatie gaf. Gezamenlijk werd er "Free free Palestine" gescandeerd.

De VVD wil na de verkiezingen niet in een kabinet stappen dat de hypotheekrenteaftrek aanpast, heeft VVD-leider Yesilgöz gezegd in het televisieprogramma WNL Op Zondag.

"Huishoudens leunen echt op de hypotheekrenteaftrek", zegt Yesilgöz, die daarmee het onderwerp tot een verkiezingsthema maakt. "Als het je al met heel veel moeite gelukt is om een huis te kopen, kan het niet zo zijn dat we dat gaan afpakken."

De VVD bemoeilijkt met dit standpunt een eventuele samenwerking met CDA en GroenLinks-PvdA na de verkiezingen van eind oktober. Die twee partijen willen juist de hypotheekrenteaftrek geleidelijk afbouwen, zo staat in hun verkiezingsprogramma's. GroenLinks-PvdA wil voor het afbouwen acht jaar de tijd nemen, het CDA dertig jaar.

Brekelmans zaait verwarring over GL-PvdA

In tv-programma Buitenhof zei demissionair minister van Defensie Brekelmans, partijgenoot van Yesilgöz, dat uit haar woorden niet moet worden opgemaakt dat zijn partij niet wil regeren met GroenLinks-PvdA. "Als je nu naar de peilingen kijkt en je zegt: we sluiten die partij principieel uit, dan wordt het land wel heel moeilijk bestuurbaar."

Niet veel later kwam hij daar op X weer van terug. "Ik heb mij bij Buitenhof niet goed uitgedrukt", schrijft hij. "Laat ik daarom heel duidelijk zijn: regeren met GroenLinks-PvdA is voor de VVD totaal ongeloofwaardig. Met die partij zien wij geen kabinet voor ons dat stabiel is én de juiste keuzes maakt voor Nederland."

De verwarring bij de VVD-prominenten over de vraag of de partij met GroenLinks-PvdA moet gaan reageren, verraadt dat de partij nog altijd onder druk staat. De VVD heeft een onrustige zomer achter de rug, waarin er onder meer discussie was over het leiderschap van Yesilgöz en de partij in de peilingen verder zakte.

In de laatste Peilingwijzer, een gewogen gemiddelde van de zetelpeilingen van Ipsos I&O en Verian/EenVandaag, staat GroenLinks-PvdA op 23-27 zetels, de VVD komt uit op 14-18 zetels. Er zijn nog acht weken te gaan tot de verkiezingen en in die tijd kunnen peilingen ook nog veranderen.

Verstoring van de huizenmarkt

CDA en GroenLinks-PvdA wijzen op deskundigen en instituten, die er al jaren voor pleiten om de hypotheekrenteaftrek te schrappen. De maatregel verstoort de huizenmarkt en geeft huizenbezitters een groot voordeel omdat ze een stuk minder belasting hoeven te betalen.

Het afschaffen van de hypotheekrenteaftrek zou er wel voor zorgen dat huizeneigenaren tot honderden euro's per maand meer kwijt zijn. "Ik besef dat dit een moeilijke maatregel is, maar we moeten doen wat nodig is", zei CDA-partijleider Bontenbal daar eerder over. Het CDA wil huishoudens compenseren door de inkomstenbelasting voor iedereen omlaag te brengen.

'Rust en stabiliteit'

De VVD is, net als voorheen het CDA, altijd een grote tegenstander geweest van de afschaffing van de hypotheekrenteaftrek. Desondanks stemde de partij tijdens kabinet-Rutte III in met een versnelde afbouw ervan. Nu heeft de huizenmarkt "rust en stabiliteit nodig", vindt Yesilgöz.

De JOVD, de jongerenvleugel van de VVD, keert zich tegen dit standpunt. "De eigen-oprit-eerst aap komt weer uit de mouw", schrijft de jongerenorganisatie op X. "Maak beleid voor de hele woningmarkt in plaats van alleen de huizenbezitter."