Politici in de Tweede Kamer zijn overwegend positief over het nieuwe stikstofplan van boeren, provincies en gemeenten. Er wordt gesproken van een "moedige stap", al is het volgens sommige partijen nog niet genoeg. Voor BBB gaat een deel van de plannen juist te ver.

Het Interprovinciaal Overleg (IPO), boerenorganisatie LTO, de Vereniging van Nederlandse Gemeenten, de Unie van Waterschappen en het Nederlands Agrarisch Jongeren Kontakt kwamen vanmorgen met een voorstel om Nederland van het stikstofslot te halen. Ze vrezen dat de plannen van demissionair minister Wiersma niet genoeg zijn om ervoor te zorgen dat er weer vergunningen kunnen worden verleend voor bijvoorbeeld het bouwen van woningen.

De ondertekenaars willen de stikstofuitstoot verlagen door per bedrijf vast te leggen hoeveel stikstof er nog mag worden uitgestoten in 2030 en 2035. Bedrijven die de doelen niet halen, kunnen in het uiterste geval (een deel van) hun vergunning of rechten verliezen. Ook willen de partijen dwingende maatregelen in een zone rond enkele gebieden waar de stikstofproblematiek het urgentst is.

"Goed dat boeren en provincies samen optrekken en met een concreet voorstel komen", schrijft NSC in een reactie op het plan. "Het is nu aan het kabinet om dit plan serieus op te pakken en aan landelijke partijen om verantwoordelijkheid te nemen, juist als hun eigen achterban het initiatief al neemt."

Ook de VVD en het CDA willen dat het demissionaire kabinet deze "bouwstenen" en "handschoen" oppakt. "Het is hoog tijd dat ondernemers en bouwers weer ruimte krijgen", schrijft VVD-Kamerlid Wim Meulenkamp op sociale media.

Het plan van boeren, provincies en gemeenten laat zien dat het geduld en vertrouwen in demissionair minister Wiersma op is, zeggen de Partij voor de Dieren en D66. "Dat haar achterban nu met een eigen plan komt, is op hele vriendelijke manier het vertrouwen in haar opzeggen", aldus PvdD-lijsttrekker Esther Ouwehand.

Het plan zelf noemt Ouwehand zwaar ondermaats. D66-Kamerlid Anne-Marijke Podt vindt het "beter dan wat het kabinet te bieden heeft", maar zegt ook dat het nog niet genoeg is om Nederland van het stikstofslot te halen. Eerder zeiden ook werkgeversorganisaties, de bouwsector en natuurorganisaties dat het plan onvoldoende is om weer vergunningen te kunnen verlenen.

De BBB is niet ontevreden. De partij ziet gelijkenissen met de voorstellen van haar demissionair landbouwminister Wiersma en stelt dat het plan van boeren en lokale overheden laat zien dat de sectoren zich achter het bestaande beleid scharen.

Het voorstel gaat wel verder dan het plan van Wiersma, zeker op het punt van dwang. BBB-partijleider Caroline van der Plas is daar kritisch over. "Gedwongen krimp van de veestapel of boeren gedwongen vergunningen afpakken, blijft voor BBB echter een rode lijn."

Ook Wiersma ziet niets in het dreigen met het intrekken van vergunningen. "Ik snap dat het niet vrijblijvend kan zijn, maar het intrekken van vergunningen als je iets over de doelstelling heen gaat, is wat mij betreft niet proportioneel."

"Ik ben niet van plan om dit in mijn plan op te nemen", zegt Wiersma. "Ik zie echt andere opties en ga daar binnenkort het gesprek over aan."

Demissionair landbouwminister Wiersma (BBB) "misbruikt haar bevoegdheden" door de publicatie van gegevens over de uitstoot van veehouderijen te blokkeren. Dat heeft de rechtbank Overijssel bepaald, zo meldt NRC.

De rechtbank heeft de uitspraak nog niet openbaar gemaakt, maar journalisten van NRC, Omroep Gelderland en Follow the Money hebben deze al wel in handen omdat zij betrokken waren bij de rechtszaak. Zij hadden in 2022 gevraagd om de openbaarmaking van een database waarin staat hoeveel dieren veehouderijen hebben. Deze cijfers kunnen onder meer worden gebruikt om de effectiviteit van het stikstofbeleid te berekenen.

De gegevens werden opgevraagd via de Wet open overheid (Woo). De Rijksdienst voor Ondernemend Nederland die de database beheert, had al besloten de gegevens openbaar te maken. Na overleg met Wiersma werd dat plan teruggedraaid.

Boeren hadden eerder al de kans gekregen om te reageren op de openbaarmaking, maar volgens Wiersma waren niet alle boeren zorgvuldig genoeg geïnformeerd. De demissionair minister van Landbouw, Visserij, Voedselzekerheid en Natuur wilde daarom alle 60.000 veehouders opnieuw om een persoonlijke reactie vragen voordat een besluit werd genomen.

Volgens de rechtbank Overijssel kan dat enkel worden begrepen als een manier om de openbaarmaking te vertragen, zo schrijft NRC. De operatie zou miljoenen gaan kosten en maanden gaan duren, maar de uitkomst zou volgens de rechter hetzelfde zijn. In nationale en internationale verdragen is vastgelegd dat deze zogenoemde 'milieugegevens' openbaar moeten zijn.

De minister is bevoegd om een eerder besluit terug te draaien, maar volgens de rechtbank kon Wiersma dat in dit geval niet onderbouwen. Daarmee heeft ze misbruik gemaakt van haar bevoegdheden.

Het is niet duidelijk of de gevraagde gegevens openbaar worden gemaakt. Wiersma kan nog in hoger beroep gaan.

Vanmiddag wilde ze nog niet inhoudelijk reageren op de uitspraak van de rechter omdat ze het vonnis nog niet had bestudeerd, zegt ze tegen de NOS. Ze benadrukt wel het belang van voorzichtig omgaan met het openbaar maken van gegevens. "Als het gaat om landbouwbedrijven, dan wonen gezinnen vaak op hun bedrijf. Dus het gaat ook om privéadressen en ik vind dat we daar zorgvuldig mee moeten omgaan."

Een ruime meerderheid van de Tweede Kamer maakt geen bezwaar tegen 270 miljoen euro aan financiële steun voor scheepsbouwer Damen Naval. De Tweede Kamer is eigenlijk met zomervakantie, maar moet officieel in de plenaire zaal duidelijk maken dat ze goed op de hoogte zijn gebracht van het kabinetsbesluit om het grootste scheepsbouwbedrijf in Nederland de helpende hand te bieden.

De stemming in de plenaire zaal duurde nog geen 4 minuten, omdat er geen debat was over het kabinetsplan. De naam van het noodlijdende bedrijf wordt door het kabinet en de Tweede Kamer geheim gehouden, maar Haagse bronnen bevestigen dat het om Damen Navel gaat en dat werd vandaag bij het begin van de vergadering ook door geen enkele politicus ontkend.

Het gaat om steun aan een bedrijf met "een strategisch nationaal belang", zei demissionair staatssecretaris Tuinman van Defensie cryptisch. De naam wordt niet genoemd vanwege commerciële belangen en veiligheidsbelangen die meespelen.

Damen Naval, de marinetak van het bedrijf, is in problemen gekomen door de productie van zes Duitse fregatten. Er zijn softwareproblemen en nu dreigt het scheepsbouwbedrijf de gestelde deadline niet te halen. Dat betekent dat de Duitse marine de order van 7 miljard euro niet betaalt.

Het kabinet wil voorkomen dat Damen Naval in zulke grote financiële problemen komt dat de eigen geplaatste orders voor een aantal schepen in gevaar komt.

Familiebedrijf Damen Shipyards uit Gorinchem is het grootste scheepsbouwbedrijf van Nederland. Damen bouwt onder meer vissersschepen en duw- en sleepboten, maar ook schepen voor Defensie. Het bedrijf heeft 35 werven in twintig landen, waar 12.000 mensen werken. Damen Naval is onderdeel van Damen Shipyards.

Voor Nederland en vijf andere NAVO-landen maakt het bedrijf marineschepen. Zo maakt Damen vier fregatten voor de Nederlandse en Belgische marine, en dus nog eens zes voor Duitsland. Verder is Damen bezig met de vervanging van de huidige Nederlandse marinevloot.

Naast de bouw ervan ontwerpt Damen ook schepen en levert het onderdelen.

De Tweede Kamer is deze week vertrouwelijk geïnformeerd en een overgroot deel van de Tweede Kamer is akkoord met de financiële steun. Onder andere de SP is het er niet mee eens. De partij vindt het onacceptabel dat de Kamer zonder een debat instemt met "miljoenen aan bedrijfssteun". "Terwijl het kabinet geen geld over heeft voor zorg en onderwijs", zei SP-leider Dijk voor de stemming.

Staatssecretaris Tuinman zegt dat het geen staatssteun is, maar een overbruggingskrediet. Het kabinet krijgt het geleende geld later weer terug, aldus Tuinman.

Werkgeversorganisaties, de bouwsector en natuurorganisaties reageren kritisch op het nieuwe plan waarmee boeren, provincies en gemeenten samen Nederland van het stikstofslot willen halen. Ze noemen het een stap in de goede richting, maar onvoldoende om weer vergunningen te kunnen verlenen. Er zijn nu al stevige maatregelen nodig, en niet op de lange termijn, zeggen de organisaties.

Vanochtend kwamen het Interprovinciaal Overleg (IPO), boerenorganisatie LTO, de Vereniging van Nederlandse Gemeenten, de Unie van Waterschappen en het Nederlands Agrarisch Jongeren Kontakt samen met een nieuw stikstofvoorstel. Ze vrezen dat de maatregelen die demissionair minister Wiersma in april aankondigde niet genoeg zijn om ervoor te zorgen dat er weer vergunningen verleend kunnen worden. Het gaat bijvoorbeeld om vergunningen voor het uitbreiden van een bedrijf, het bouwen van woningen of het aanleggen van wegen.

Bij dat soort bouwwerkzaamheden komt namelijk stikstof vrij. Daarvan is te veel in de lucht. Met het eigen plan willen de organisaties dat de landbouw over tien jaar 42 à 46 procent minder stikstof uitstoot dan in 2019, zodat bouwen weer mogelijk wordt. Dat zijn dezelfde doelen als het kabinet stelt, maar opmerkelijk is daarbij dat de boeren, provincies en gemeenten dwang niet uitsluiten als die doelen niet gehaald worden.

De bouwsector en werkgeversorganisaties prijzen de organisaties voor het tonen van initiatief. Ook milieuorganisatie Mobilistation for the Environment noemt het "positief dat er anderen zijn die erover na willen denken en het stokje willen overnemen van het kabinet".

Toch denken de organisaties niet dat het nieuwe voorstel veel verschil zal maken. Werkgeversorganisatie VNO-NCW, Bouwend Nederland en natuurorganisaties Natuurmonumenten en Natuur & Milieu zeggen dat het plan niet erg concreet is. Ook wordt er te veel volgens hen gekeken naar de lange termijn, namelijk doelen over vijf en tien jaar.

De organisaties zeggen dat de stikstofuitstoot nu al snel naar beneden moet om weer te kunnen bouwen. "Zonder stevig stikstofbeleid herstelt de natuur niet en blijft de vergunningverlening op slot. Die komt pas weer op gang als het kabinet maatregelen neemt die juridisch hard maken dat de stikstofuitstoot daalt", stellen de organisaties.

Ook Greenpeace vindt dat de stikstofaanpak met het plan "op de lange baan" wordt geschoven. De milieuorganisatie stelt dat er sneller maatregelen nodig zijn. "Met dit plan schiet de natuur vooralsnog amper iets op", is de reactie van directeur Andy Palmen.

Greenpeace won begin dit jaar een rechtszaak tegen de Staat. De rechter bepaalde daarin dat het kabinet haast moet maken met de stikstofaanpak. Als de uitstoot in 2030 niet voldoende is gedaald, moet de Staat 10 miljoen euro betalen aan Greenpeace.

"2035 als doel is daarom volstrekt onacceptabel", zegt ook Johan Vollenbroek van milieuorganisatie Mobilistation for the Environment, verwijzend naar die recente uitspraak van de rechter. "2030 is belangrijk."

Waar verschillende landbouworganisaties hebben meegewerkt aan het vandaag gepresenteerde plan, is boerenactiegroep Agractie fel tegen. "Het is bizar om elk individueel bedrijf op te zadelen met strenge emissiedoelen", zegt de Agractie, hoewel het kabinet eerder ook met dat plan kwam.

Het gaat dan om de manier waarop er naar de stikstofuitstoot wordt gekeken: in het nieuwe plan wordt gekeken naar wat elk boerenbedrijf individueel uitstoot aan stikstof, in plaats van de hoeveelheid stikstof die neerdaalt in een kwetsbaar natuurgebied.

Demissionair minister Wiersma ziet onder meer op dat punt ook gelijkenissen met de voorstellen die zij al heeft gedaan. "Ik ga het plan goed bestuderen, maar op het eerste gezicht zie ik vooral veel overeenkomsten met het kabinetsplan."

Maar het voorstel van de boeren en lokale overheden gaat, zeker op het punt van dwang, wel verder dan het plan van Wiersma. Denk bijvoorbeeld aan het mogelijk gedwongen verplaatsen van bedrijven op korte termijn, om de uitstoot van stikstof bij een natuurgebied omlaag te krijgen. Het plan van het kabinet blijft hier vaag over.

"We zijn op dit moment in het kabinet, maar ook met medeoverheden en sectorpartijen, aan het kijken welke mogelijkheden hiervoor zijn en wat proportioneel en handhaafbaar is", zegt Wiersma bijvoorbeeld over deze spreekwoordelijke stok achter de deur.

Een week nadat de Tweede Kamer heeft ingestemd met nieuwe, strengere asielwetten heeft VluchtelingenWerk Nederland veel vragen gekregen van asielzoekers. Volgens die wetten worden bijvoorbeeld alleen nog tijdelijke verblijfsvergunningen afgegeven en wordt het nareizen van familie moeilijker.

VluchtelingenWerk Nederland zegt nu toe ruim 500 vragen te hebben ontvangen. Mensen willen weten wat de steun van de Tweede Kamer voor de wetten nu voor hen betekent, legt woordvoerder Iris van Deinse uit. De meest gestelde vraag is: gaan de wetten met terugwerkende kracht in? Het korte antwoord daarop is: mocht de Eerste Kamer met de wetten instemmen, dan gelden die direct ook voor alle lopende zaken. Op de afgesloten asielprocedures zijn ze niet van invloed.

Verder kwamen er veel vragen binnen van ouders die wachten op gezinshereniging met hun kinderen. Zo zijn ouders die een aanvraag hebben lopen voor een kind ouder dan 18 jaar bang dat ze hun kind nooit meer terugzien door de nieuwe regels. Daarnaast vragen mensen met een verblijfsvergunning voor vijf jaar zich af of hun vergunning straks al na drie jaar opnieuw wordt bekeken.

"Dus er is paniek en onrust onder de mensen", zegt Van Deinse. "We proberen zoveel mogelijk de context te schetsen. Belangrijk is om te melden dat de wetten nog niet ingaan, want ze moeten nog naar de Eerste Kamer. Alleen al uitleggen wat die hele procedure inhoudt, is natuurlijk al belangrijk."

"Wat we ook zien is dat er veel misinformatie circuleert op social media." Zo zijn er misleidende berichten dat de wetten toch niet naar de Eerste Kamer zouden gaan en direct ingevoerd zouden worden. "We zijn ook bezig met die misinformatie weerleggen."

VluchtelingenWerk stelt dat de nieuwe asielwetten schadelijk zijn, zowel voor vluchtelingen als de rest van de samenleving. De wetten bieden volgens de organisatie geen oplossing voor de problemen. De wachttijden in de asielprocedure blijven lang en de tekorten in de opvang blijven groot.

"Ook IND krijgt er alleen maar meer werk bij, omdat ze iedere keer opnieuw moeten beoordelen", zegt Van Deinse. "Voor de mensen zelf betekenen de wetten dat ze geen zekerheid en geen perspectief meer hebben."

De steun in de Tweede Kamer voor de asielwetten leidde eind vorige week tot kritische reacties. Zo wil de Vereniging van Nederlandse Gemeenten (VNG) proberen de Eerste Kamer "te overtuigen van de onhaalbaarheid". De wetten zouden deels juridisch onhoudbaar zijn en "onwenselijke gevolgen hebben voor de uitvoering op lokaal niveau".

De VNG doelde vooral op het strafbaar stellen van illegaal verblijf van vreemdelingen. Ook de politie is daar bezorgd over. Hiermee wordt volgens de politie "gesuggereerd dat elke illegale vreemdeling overlastgevend is of crimineel gedrag vertoont". De politie zei vrijdag dat beeld niet te herkennen en verwacht dat het strafbaar stellen leidt tot een vicieuze cirkel.

Het is nog de vraag of er in de Eerste Kamer genoeg steun is voor de asielwetten. Dat zal in ieder geval pas duidelijk worden na het zomerreces, dat duurt tot maandag 8 september.

Boeren, provincies, gemeenten en waterschappen slaan de handen ineen om Nederland van het stikstofslot te halen. Ze vrezen dat het startpakket van demissionair minister Wiersma uit april onvoldoende garanties biedt om de vergunningverlening weer op gang te krijgen. Daarom presenteren ze nu zelf een maatregelenpakket. Opmerkelijk is dat de partijen daarin ook dwang niet uitsluiten.

Het gaat om een plan van het Interprovinciaal Overleg (IPO), boerenorganisatie LTO, de Vereniging van Nederlandse Gemeenten, de Unie van Waterschappen en het Nederlands Agrarisch Jongeren Kontakt.

De partijen willen garanderen dat de uitstoot van stikstof omlaag gaat. De vergunningverlening zit op slot doordat beloften daarover in het verleden niet zijn nagekomen. Rechters hebben overheden daar meerdere malen over op de vingers getikt. Begin dit jaar eiste de rechter bijvoorbeeld dat de Nederlandse staat meer doet om te voorkomen dat stikstof op kwetsbare natuur neerkomt.

De ondertekenaars van het plan zeggen dat de landbouw over tien jaar 42 à 46 procent minder stikstof moet uitstoten dan in 2019. Ze willen dat onder meer voor elkaar krijgen door per bedrijf vast te leggen hoeveel stikstof er nog mag worden uitgestoten in 2030 en 2035. Bedrijven die de doelen niet halen, kunnen in het uiterste geval (een deel van) hun vergunning of rechten verliezen.

Ook willen de partijen dwingende maatregelen in een zone rond twee tot vijf Natura-2000 gebieden waar de stikstofproblematiek het urgentst is. Om de vergunningverlening daar weer vlot te trekken, kan volgens de auteurs van het plan worden ingezet op 'wettelijke herverkaveling'.

"Dat kan betekenen dat boeren verplicht - maar zonder er substantieel op achteruit te gaan - hun land moeten inruilen voor land dat verder van een natuurgebied ligt", zegt IPO-voorzitter Ina Adema. "Het kabinet wilde dit ook al, maar wij gaan een stapje verder. Wij willen ook de optie om in 2030 rond méér gebieden dwingende maatregelen te treffen als de vergunningverlening niet op gang komt."

In ruil voor deze toezeggingen willen de partijen ook dat de landelijke overheid over de brug komt. Ze willen bijvoorbeeld dat het demissionaire kabinet ondernemers die nu in een uitkoopregeling zitten zo goed mogelijk helpt bij het stoppen. Ook wil het zien dat innovatie mogelijk wordt en dat het kabinet een groot deel van de rekening daarvan op zich neemt. Adema schat dat hier vanuit het Rijk een aantal miljarden voor nodig is.

Voor de boerenorganisaties is belangrijk dat bedrijven enkel nog worden afgerekend op hun eigen stikstofuitstoot in plaats van op de staat van de natuur in de buurt, omdat zij niet de enige zijn die daar invloed op hebben. Ook willen boerenorganisaties dat ruimte die voor vergunningen ontstaat, wordt benut om bijvoorbeeld zogeheten PAS-melders weer aan een geldige vergunning te helpen.

Voor het IPO is dit plan deel 1 van een uitgebreider plan. De organisatie wil de komende tijd in gesprek met natuurorganisaties over de vraag wat er nodig is om natuur in Nederland te behouden en herstellen. Voorzitter Adema verwacht dat voor de aanpak tientallen miljarden vanuit het Rijk nodig zijn.

"De provincies hebben al eerder gezegd dat de plannen die het kabinet tot nu toe presenteerde om de crisis op te lossen, niet voldoende zijn. Met dit voorstel gaan ze dan ook een stap verder. Het opmerkelijke is dat alle ondertekenaars, ook de boerenorganisaties, een minder vrijblijvende aanpak willen.

Tot nu toe was enige vorm van dwang richting de boeren altijd taboe. Minister Wiersma van Landbouw heeft bijvoorbeeld eerder gezegd dat zij gedwongen krimp van de veestapel niet gaat meemaken. En ook haar partijleider bij de BBB, Caroline van der Plas, volgt die lijn.

Maar de provinciebesturen, met daarin veel BBB-politici, vrezen dat een aanpak die te veel gebaseerd is op vrijwilligheid de rechter niet zal overtuigen dat er serieus werk wordt gemaakt van het terugbrengen van de stikstofuitstoot. En dat is weer een vereiste voor nieuwe vergunningen.

Het huidige demissionaire kabinet heeft twee weken geleden besloten dat het geen grote stappen meer gaat zetten op het stikstofdossier. Dus het is niet waarschijnlijk dat dit plan snel wordt overgenomen. Het Rijk is wel nodig om het plan in te voeren. Het kost veel geld en er zijn landelijke regels nodig om het mogelijk te maken. Het zal hoogstwaarschijnlijk op de formatietafel belanden na de verkiezingen. En aangezien het gedragen wordt door zowel de provincies, gemeenten, waterschappen én de boeren, is het moeilijk te negeren."

Nederland "blijft hopeloos achter" met wetgeving tegen de handel in designerdrugs, stelt de politie. "Wij zijn een soort vrijstaat waar de wet producenten en handelaren hun gang laat gaan", zegt Willem Woelders, die bij de politie verantwoordelijk is voor drugsbestrijding.

Designerdrugs zijn synthetische varianten op bestaande middelen. De chemische samenstelling wijkt net iets af van de oorspronkelijke drugs en daarom zijn ze legaal in Nederland, totdat ze per afzonderlijk type verboden worden.

"Verkopers handelen hier in alle openheid vanuit webshops in dit soort geestverruimende middelen, tot frustratie van drugsrechercheurs in binnen- en buitenland", zegt de politie.

In plaats van steeds elke nieuwe designerdrug los te verbieden, roept de politie op tot een verbod op een aantal grondstoffen. Bij de Tweede Kamer ligt een wetsvoorstel om drie zogeheten stoffengroepen illegaal te maken. "Helaas is de behandeling van de wet al drie keer doorgeschoven."

De politie en het OM roepen al bijna tien jaar op tot aanpassing van de Opiumwet. Het ontbreken van een grondstoffenverbod leidt volgens de twee instanties tot frustrerende situaties. "Bij rechtshulpverzoeken in internationale drugsonderzoeken kunnen we lang niet altijd helpen, omdat het spul hier niet verboden is."

Gisteren werd bekend dat de politie ruim 1000 kilo grondstoffen voor synthetische drugs moet teruggeven aan de eigenaar. De chemische middelen waren gevonden in een bedrijfspand in Zaandam - waar ook een lading drugs was gevonden ter waarde van ruim 6 miljoen euro.

"Door de huidige Opiumwet kunnen gehaaide drugscriminelen spelletjes met ons spelen", zei burgemeester Jan Hamming in een gezamenlijke verklaring met de politie.

In tegenstelling tot in bijvoorbeeld Duitsland zijn veel designerdrugs hier online vrij verkrijgbaar. De schadelijkheid van deze experimentele versies van bijvoorbeeld xtc, cocaïne of speed is vaak onduidelijk. Maar volgens de tekst van het wetsvoorstel is het aannemelijk dat de schadelijkheid minstens vergelijkbaar is met die van de 'klassieke' drugsvariant.

Experts benadrukken dat je in feite een proefkonijn bent als je designerdrugs gebruikt. Volgens de politie kunnen designerdrugs "buitengewoon gevaarlijk" zijn. "Handelaren zetten zelf voor de zekerheid een disclaimer op de verpakking: not for human consumption."

Twee jaar geleden maakte NOS Stories deze uitlegvideo over designerdrug 3-MMC, die inmiddels verboden is:

In Amsterdam zijn drie dagen na de Tweede Kamerverkiezingen alle stemmen geteld. De gemeente had in de nacht na de verkiezingen al een tussenstand gegeven met 85 procent van de stemmen geteld. Nu alle stemmen geteld zijn, blijkt er weinig verschil met die tussenstand: GroenLinks-PvdA is de grote winnaar in Amsterdam. 33,8 procent van de Amsterdammers stemde op de partij. Dat is een groei van 16,1 procentpunt ten opzichte van de vorige Tweede Kamerverkiezingen.

Amsterdam wijkt daarmee sterk af van de landelijke trend. Waar in de meeste gemeenten de PVV de grootste of een-na-grootste partij werd, is de partij van Geert Wilders in Amsterdam een stuk minder populair: 9,6 procent van de Amsterdammers stemde op de PVV. Daarmee staat de PVV in Amsterdam op de vierde plek, achter D66 (9,9 procent) en de VVD (11,8 procent).

Maar ook in Amsterdam groeide het aantal PVV-stemmers wel ten opzichte van de verkiezingen in 2021. Er was een groei van 4,5 procentpunt.

Nieuwkomer Nieuw Sociaal Contract van Pieter Omtzigt kreeg in Amsterdam 6,6 procent van alle stemmen. CDA was al een weinig populaire partij in de hoofdstad, maar daalt ook in Amsterdam flink. Waar in 2021 nog 2,5 procent van de Amsterdammers op de partij stemde, is dat nu 0,9 procent.

In de grotere steden werd GroenLinks-PvdA overigens ook de grootste in Utrecht, Eindhoven en Groningen. De partij doet het goed op plekken waar veel mensen wonen die een hbo- of universitaire opleiding hebben.

Electoraal geograaf Josse de Voogd zei eerder tegen de NOS dat er sprake is van een 'Green Belt': "Dat is een aaneengesloten strook tussen Haarlem en Nijmegen waar groene progressieve partijen het goed doen en waar veel hoger opgeleiden wonen."

Met de uitslag uit Amsterdam zijn nu alle uitslagen van gemeenten binnen. Een eenduidige verklaring waarom Amsterdam de laatste is, kan de gemeente niet geven. "Dat andere gemeenten sneller klaar zijn met tellen kan liggen aan verschillende factoren zoals het aantal uitgebrachte stemmen, het aantal stembureaus maar bijvoorbeeld ook aan het aantal vrijwilligers", zegt een woordvoerder tegen de NOS.

"Amsterdam heeft met bijna 500 stembureaus een grotere kluif aan het tellen dan andere steden." Ze benadrukt dat de verkiezingen in Amsterdam "zonder bijzonderheden, goed zijn verlopen".

Alleen de stemmen van kiezers in het buitenland en die uit Sint-Eustatius zijn nu nog niet bekend. De officiële verkiezingsuitslag wordt op 1 december bekendgemaakt door de Kiesraad. Volgens de definitieve prognose heeft de PVV 37 zetels, GroenLinks-PvdA 25, VVD 24 en NSC 20 zetels.

Behalve de grote winst van de PVV en de opkomst van het NSC van Pieter Omtzigt was er deze verkiezingen nog een andere duidelijke trend zichtbaar: de linkse en progressieve partijen samen hebben opnieuw zetels ingeleverd. Die daling is al jaren zichtbaar. Waar het linkse en progressieve blok in 2021 nog goed was voor 63 zetels, zijn daar nu nog 47 van over.

Voor deze vergelijking zijn namens de linkse en progressieve partijen de zetelaantallen van D66, GL-PvdA, SP, PvdD, Denk, Volt en Bij1 bij elkaar opgeteld. Ze zijn afgezet tegen het aantal zetels dat de populistische partijen PVV, BBB, FvD en JA21 en de midden- en rechtse partijen VVD, NSC en CDA hebben veroverd. In de oudere grafieken zijn ook de LPF en Leefbaar Nederland meegeteld:

De vorige keer dat een soortgelijke verschuiving zichtbaar was, was in 2002. Dat kwam onder meer door de opkomst van de LPF van Pim Fortuyn, maar ook doordat het CDA veel stemmen wist weg te halen bij de PvdA, zegt politicoloog Tom van der Meer van de Universiteit van Amsterdam.

"Het linkerblok zakte toen in doordat het CDA een campagne voerde waarmee het links en christendemocratie bij elkaar wist te brengen. Maar die stemmers waren een jaar later weer terug bij de PvdA. Dus het was eigenlijk zo dat er eenmalig stemmen werden weggesnoept bij links."

Nu is de dalende trend al enkele jaren zichtbaar in de Tweede Kamer, ook als D66 en NSC niet meegenomen worden in de vergelijking. Van der Meer: "D66 zit tussen links en centrumrechts in, dus het is niet altijd eerlijk om die bij een van beide mee te tellen. En NSC heeft van links tot rechts kiezers getrokken, dus het is lastig is om voor die partij al een harde indeling te maken, althans op basis van kiezersvoorkeuren. Maar zelfs zonder die partijen is het verval bij links zichtbaar."

Dat is een significante verandering in het politieke landschap, zegt politicoloog Martin Rosema van de Universiteit Twente. "De twee blokken - D66 plus alles links daarvan en alle partijen aan de rechterkant - waren al tijden redelijk stabiel. Maar die verhouding is nu dus veranderd."

Dat heeft te maken met de onvrede in de samenleving, denkt Rosema. "In de afgelopen twintig jaar is er een dimensie van politiek wantrouwen, cynisme en afkeer van de regering ontstaan. Stemmers hebben een uitlaatklep gevonden in protestpartijen en partijen die zich afzetten tegen het systeem. Die mensen zijn zowel links als rechts te vinden, maar de partijen aan de rechterkant hebben de meeste aantrekkingskracht weten uit te oefenen op de ontevreden kiezer en boze burger."

Onder meer de SP heeft daar niet van weten te profiteren. Uit de kiezersstromen blijkt ook dat meer voormalig SP-stemmers nu hebben gekozen voor de PVV (16 procent) en NSC (16 procent) dan voor GL-PvdA (14 procent).

Een kwart van de mensen die in 2021 op de Partij voor de Dieren stemde, bleef thuis. Ook gingen er stemmen naar Wilders (8 procent) en Omtzigt (8 procent). Ook D66 heeft stemmen aan partijen aan de rechterkant verloren: zo ging 12 procent naar NSC en 6 procent naar de VVD. Alles bij elkaar opgeteld zijn D66, SP, PvdD, Bij1 en Volt 24 zetels kwijtgeraakt, waarvan er slechts 8 naar de samenwerking tussen GroenLinks en PvdA gingen.

De kiezersstromen zijn in deze grafiek te zien. Alle kiezersstromen en meer data zijn te vinden in onze verkiezingstool.

Het is duidelijk dat de linkse partijen de campagne niet naar hun hand hebben weten te zetten, zegt Rosema. "Die ging voor een groot deel over migratie, maar ook over bestaanszekerheid: een traditioneel links thema waar de PvdA normaal gezien sterk op is. Ook was er aandacht voor klimaat en dat past weer sterk bij GroenLinks en bij partijleider Timmermans met zijn verleden als Eurocommissaris. Dat zijn toch thema's waarmee zij uit de voeten hadden gekund."

Uiteindelijk zijn de thema's waar links op had kunnen scoren, geclaimd door de PVV, ziet de politicoloog. "Wilders heeft bestaanszekerheid en de woningcrisis krachtig weten te koppelen aan migratie, waar hij een duidelijk profiel op heeft. GroenLinks-PvdA wist er daardoor niet meer tussen te komen. Gezien het feit dat die thema's zo goed bij GL-PvdA passen, dat die partijen in de oppositie zaten en dat de huidige regering impopulair was, is het bijzonder dat ze niet meer kiezers hebben weten aan te spreken."

Fractievoorzitter Dilan Yeşilgöz (VVD) maakte vrijdagochtend bekend dat ze niet in een kabinet wil omdat haar partij veel zetels heeft verloren. Wel is ze bereid een centrumrechts kabinet te steunen als een gedoogpartner. Bij Nieuwsuur lichtte ze haar besluit toe. "De kiezer heeft aangegeven dat het anders moet. We zijn tien zetels kwijtgeraakt. Ik vind dan dat wij onze rol beter kunnen pakken vanuit de Kamer."

Met name het moment waarop de VVD dit besluit bekendmaakte, nog voordat er is onderhandeld, wekte kritiek. Yeşilgöz vindt het zelf juist "overzichtelijk" richting andere partijen om nu al aan te geven dat de VVD niet wil doorgaan op dezelfde voet als de afgelopen jaren, waarin de partij regeerde. "We maken een knip met het automatisme van altijd maar doorgaan, niet stilstaan bij wat de burger nou echt zegt hier. Het signaal is duidelijk: niet doorgaan zoals het was."

Uit de achterban van de VVD klinkt kritiek op het besluit om niet mee te regeren. Zo is een club VVD'ers met de naam Klassiek Liberaal het niet eens met de zet van de partij. VVD-voorzitter van Barendrecht, Leon van Noort: "Doe gewoon mee. Als er één moment is waarop je als VVD je verkiezingsprogramma kunt realiseren met partijen die er net zo over denken, dan is het nu." Van Noort hoort dit geluid bij veel VVD'ers.

Yeşilgöz: "Ik kan het niet nog meer eens zijn. Ik ga wel meedoen, maar er is een verschil tussen verantwoordelijkheid nemen en meedoen en per definitie altijd meebesturen in de zin van: we leveren ministers aan."

Maar volgens Van Noort is dat niet de manier van verantwoordelijkheid nemen die hij graag ziet. "Als je nu zegt, we gaan niet aan het stuur zitten, dan neem je een verantwoordelijkheidsvakantie."

Is dit nu een oprecht besluit van de VVD of een strategie om uiteindelijk meer uit de onderhandelingen te halen? Volgens Van Noort neigt het niet naar het laatste. "Als dit al een tactiek is, dan is het geen handige tactiek. Mensen hebben aangegeven dat ze het zat zijn, geen politieke spelletjes meer willen."

Yeşilgöz zegt dat ze geen politiek spelletje speelt. De komende weken zullen moeten uitwijzen hoe standvastig de partij is in het besluit om alleen als gedoogpartner steun te geven aan een regering.

PVV-leider Wilders reageerde teleurgesteld op de afwijzing van Yeşilgöz. "Ik snap er niks van, maar laten we hopen dat het op een andere manier nog kan." Ook Omtzigt is verbaasd: "De VVD is uit het afgelopen kabinet gestapt vanwege het migratiestandpunt, omdat ze dat niet konden regelen. Nu zeggen ze eigenlijk 'nu hoeven we het niet te regelen'."

Sinds 2010 zat de VVD altijd in het kabinet. Dat was altijd als grootste partij en altijd onder leiding van premier Rutte.

De VVD-fractie heeft donderdag en vrijdagochtend gediscussieerd over de vraag of de partij mee zou moeten regeren. Daar kwam uit voort dat de partij haar rol het liefst ziet als gedoogpartner in een kabinet van de PVV, NSC en BBB, aldus Yeşilgöz. "Ik leg een vorm van gedogen op tafel. Het is aan anderen om te zeggen wat ze daarmee willen."

Tijdens de campagne sloot Yeşilgöz een regering met GroenLinks-PvdA niet uit, maar stel dat Timmermans de grootste was geworden, dan zou de VVD met dit verlies van tien zetels geen steun hebben gegeven aan een kabinet onder leiding van Timmermans, zegt ze. Het liefst ziet ze een minderheidskabinet met PVV, NSC en BBB, waarin de VVD optreedt als gedoogpartner.

Als de VVD met de PVV gaat onderhandelen over een gedoogakkoord, dan liggen er punten waarop de partijen ver uit elkaar liggen. De PVV wil bijvoorbeeld een Nexit, de AOW terug naar 65 en het eigen risico afschaffen. "Het is natuurlijk aan de heer Wilders met welke standpunten hij aan tafel komt, maar ik zie zeker mogelijkheden met deze partij. Ook als het gaat om de aandacht voor de middengroepen, ondernemers en als het gaat om zaken als migratie. Dat moet aangepakt worden."

Op voorstel van de PVV is vrijdagochtend met instemming van andere fractievoorzitters een verkenner aangewezen: PVV-senator Gom van Strien. Hij gaat vanaf maandag praten de fractievoorzitters van alle politieke partijen die in de Tweede Kamer zitten.

Veertien jaar geleden, in 2009, stuurde de in Limburg wonende Gom van Strien een sollicitatiebrief naar PVV-leider Wilders. Of hij voor de PVV in de Eerste Kamer kon komen, hij had een advertentie in de krant en op de website gezien. "Vanzelfspekend onderschrijf ik het gedachtegoed van de PVV", herinnert Van Strien zich in een gesprek met de Limburgse omroep L1.

Hij was directeur geweest bij de faculteit diergeneeskunde van de Universiteit Utrecht. Daar had hij ook aan het hoofd gestaan van de afdeling die uitvindingen van medewerkers in de markt hielp zetten. Hij wilde zijn ervaring en deskundigheid in zetten bij de PVV. Twee jaar later, in 2011, deed de natuurkundige zijn entree in de Haagse politiek.

"Een erudiete man met een niet te groot politiek profiel", zegt PVV-leider Wilders nu over zijn partijgenoot, die een week de tijd krijgt om bij alle partijen in de Tweede Kamer af te tasten welk kabinet hun voorkeur heeft.

Een echte PVV'er ook, blijkt deze week uit een interview van Omroep Venlo met de 72-jarige senator over de grote verkiezingsoverwinning van zijn partij. Hij is ervan overtuigd dat er wat verandert als de PVV in de regering komt. "Dat gaat u echt merken. Nederland komt op één."

De mildere koers van zijn partijleider is Van Strien ook ingeslagen, zo lijkt. "We zijn heel vriendelijk voor iedereen", zegt hij. "Als je niet met een Hamasvlag gaat zwaaien, is er geen reden om angstig te zijn."

De in 1951 in Geertruidenberg geboren Van Strien studeerde natuurkunde in Nijmegen en bedrijfskunde in Enschede. Na zijn studie werkte hij eerst bij het Centraal Bureau voor de Statistiek en Rijkswaterstaat, stapte over naar de wetenschap en werd bij zijn vertrek benoemd tot ridder in de orde van Oranje-Nassau. Voor zijn PVV-senatorschap was hij twee jaar directeur van het TrekhaakCentrum.nl in Oosterhout.

Zijn politieke loopbaan begon hij bij de VVD, waar hij van 1984 tot 1988 voorzitter was van de afdeling Alphen aan den Rijn. Na het vertrek van de rechts georiënteerde leider Frits Bolkestein en de komst van de wat linksere Hans Dijkstal keerde hij de VVD in 1999 de rug toe, om jaren later de overstap naar de PVV te maken.

Het zijn de "glasheldere standpunten", die hem aanspreken. "Niet de omhaal van woorden om iets duidelijk te maken. Gewoon glashelder zeggen: dat doen we, en dat doen we dan ook", licht hij bij L1 zijn keuze toe.

Tijdens zijn eerste persconferentie als verkenner werd Van Strien gevraagd naar een interview bij 1Limburg uit 2015. Hij kreeg toen de vraag of hij de Senaat een nepparlement vindt. Aanleiding waren uitspraken van PVV-leider Wilders die de Tweede Kamer zo had gekwalificeerd. In het interview beaamde Van Strien dat hij ook de Senaat als nepparlement zag.

Vanmiddag ontkende de verkenner tegenover journalisten dat hij die uitspraak destijds heeft gedaan. Hij kan het zich in elk geval niet voorstellen, zei hij.

Dit is een fragment uit het interview in 2015:

Van Strien heeft een dochter en twee zoons, is getrouwd en woont in Arcen. Zijn hobby's zijn maritieme geschiedenis en genealogie, staat op de website van de Eerste Kamer. Hij heeft ook een 526 pagina's tellend boek geschreven over zijn familiegeschiedenis.

In 2023 hebben veel ministeries minder geld uitgegeven dan was begroot, in totaal 4,5 miljard euro. Allerlei plannen konden niet worden uitgevoerd, bijvoorbeeld door een tekort aan arbeidskrachten en vertraging in geplande projecten. Ook hebben minder Nederlanders subsidie aangevraagd.

Dit schrijft minister Kaag van Financiën in de Najaarsnota 2023, een overzicht van de begroting van 2023, dat in de herfst wordt opgemaakt.

Dit wil niet zeggen dat er nu geld over is. Want er is ook minder geld - 4,3 miljard euro - binnengekomen. Dit heeft verschillende oorzaken, onder meer een daling van de belasting- en premieontvangsten.

In de afgelopen maanden is de economische groei ook tegengevallen; mensen hebben minder geconsumeerd, waardoor er minder btw is binnengekomen. Verder is er minder gas verbruikt. De inkomsten van de energiebelasting zijn daardoor gedaald. Het definitieve overzicht van de begroting van 2023 komt over een paar maanden, in mei 2024.

Gom van Strien wordt de verkenner in de eerste fase van de kabinetsformatie. Hij is al ruim 12 jaar Eerste Kamerlid van de PVV.

Wilders noemt hem een "erudiete man met een goed gevoel voor politieke verhoudingen". Het zou verder helpen dat Van Strien "niet een hoog politiek profiel" heeft.

De verkenner zal op verzoek van de PVV en met instemming van de andere partijen gaan onderzoeken welke coalities er mogelijk zijn en waar de eerste gesprekken met de fractievoorzitters over moeten gaan. Bijna alle fractievoorzitters stemden in met de voordracht, alleen Van Baarle van Denk was tegen.

De bekendmaking door Kamervoorzitter Bergkamp:

"Ik ben blij dat er een verkenner is met een zeer groot draagvlak", zei Kamervoorzitter Bergkamp. Ze voegde eraan toe dat Wilders had uitgelegd dat Van Strien als senator geen onderdeel uitmaakt van de dagelijkse politiek en daarom voldoende afstand daarvan heeft.

Bergkamp zei verder dat het hielp dat de partijen een dag hadden genomen om de emoties van de verkiezingsuitslag een plek te geven. "Het overleg wat ik net gehad heb was constructief."

Eerder vanmorgen kondigde VVD-fractievoorzitter Dilan Yesilgöz aan dat haar partij niet in een kabinet zal stappen in verband met het zetelverlies. "Maar wij gaan wel een centrumrechts kabinet mogelijk maken. Constructieve voorstellen zullen we steunen, het is dus een vorm van gedogen."

Caroline van der Plas (BBB) zei verbijsterd te zijn door dit "voorbarige" besluit. CDA-fractievoorzitter Henri Bontenbal verwacht dat de formatie er niet makkelijker op wordt. PVV-leider Wilders noemde het later erg teleurstellend.

De formatie zal bestaan uit drie aparte fases: de verkenningsfase (die vandaag begint), de informatiefase (het echte onderhandelen) en de formatiefase (ministers en staatssecretarissen zoeken).

Dilan Yesilgöz (VVD) zegt dat haar partij niet in een kabinet zal stappen in verband met het zetelverlies. Wel zal de partij een centrumrechts kabinet steunen als een soort gedoogpartner.

"De grote winnaars zijn de PVV en NSC. Ons past na dertien jaar een andere rol. De kiezer heeft ook gezegd: VVD, sla een rondje over", zei fractievoorzitter en partijleider Yesilgöz. "Maar wij gaan wel een centrumrechts kabinet mogelijk maken. Constructieve voorstellen zullen we steunen, het is dus een vorm van gedogen." De VVD eindigde als derde met 24 zetels, nog voor NSC met 20 zetels.

Yesilgöz wijst erop dat de partij tien Kamerzetels verloor bij de verkiezingen. "Dat is bijna een derde, en een signaal van de kiezer. Maar we gaan ook weer niet onze rug keren naar al de mensen die wel op ons gestemd hebben."

De mededeling van Yesilgöz:

PVV-leider Wilders reageert teleurgesteld op de VVD-beslissing. Hij zegt dat het de formatie "niet makkelijker" maakt. "De formatie kan nu misschien wel maanden gaan duren. Mevrouw Yesilgöz heeft het voor haar kiezers niet makkelijker gemaakt."

De reactie van Wilders op het besluit van Yesilgöz:

Yesilgöz deed de mededeling vlak voor aanvang van de bijeenkomst met Kamervoorzitter Vera Bergkamp waar PVV-senator Gom van Strien werd aangewezen als een verkenner. Ook andere fractievoorzitters die voor dit gesprek het Kamergebouw binnenkomen reageerden verbaasd.

"Ik ben nog steeds een beetje verbijsterd", zegt Caroline van der Plas (BBB). "Dat je dat zo eventjes besluit voordat er met iedereen is gesproken vind ik een beetje voorbarig."

NSC-leider Omzigt zei ook dat het niet zijn stijl was om het besluit zo bekend te maken, maar voegde eraan toe dat dat aan iedere partij zelf is. CDA-fractievoorzitter Henri Bontenbal beaamde dat de formatie er niet makkelijker op wordt.

Verkenner Van Strien zal op verzoek van de PVV en met instemming van de andere partijen gaan onderzoeken welke coalities er mogelijk zijn. Ook moet hij bepalen waar de eerste gesprekken met de fractievoorzitters over moeten gaan.

De politieke partijen gaan zich vanaf vandaag echt bezighouden met het proces voor het vormen van een regeringscoalitie. Om 10.30 uur zijn ze allemaal uitgenodigd door Kamervoorzitter Vera Bergkamp. Voor sommigen staat al vast dat zij in de oppositie komen.

Bij deze bijeenkomst wordt een verkenner aangewezen. Die zal op verzoek van de PVV en met instemming van de andere partijen gaan onderzoeken welke coalities er mogelijk zijn en waar de eerste gesprekken met de fractievoorzitters over moeten gaan. De combinatie PVV, VVD, NSC en BBB ligt op dit moment het meest voor de hand.

Zelf kijken welke coalities mogelijk zijn? Probeer het in de meerderhedenzoeker.

Rond dezelfde tijd begint ook de ministerraad van het demissionair kabinet. Dilan Yesilgoz (VVD) en Rob Jetten (D66) zullen daar later bij aansluiten omdat zij eerst als voormalig lijsttrekker naar de bijeenkomst van Bergkamp moeten.

Ook in de ministerraad zal worden nagepraat over de verkiezingsuitslag . Het gaat dan niet alleen over het feit dat alle regeringspartijen door de kiezer een stuk kleiner zijn gemaakt. Er moet ook worden besproken hoe de formatie van een nieuw kabinet zou kunnen verlopen en welke taken er nog voor het 'oude' kabinet liggen.

Het is voor het eerst dat de kabinetsformatie gaat verlopen via nieuwe, maar vooral duidelijker afspraken die de Tweede Kamer heeft gemaakt. De formatie bestaat uit drie aparte fases: de verkenningsfase (die vandaag begint), de informatiefase (het echte onderhandelen) en de formatiefase (ministers en staatssecretarissen zoeken). Elke fase wordt openbaar en met een verslag afgerond.

Voor de tweede fase worden op een gegeven moment informateurs aangewezen die met de partijen om tafel gaan die er mogelijk wel uitkomen. De Kamer heeft uitgesproken hier een beetje vaart in te willen houden.

Helemaal aan het eind van het proces, in de derde fase, komen er openbare gesprekken of hoorzittingen met kandidaat-ministers. Dat is althans als de coalitiepartijen het daarover eens worden. Want bijvoorbeeld de PVV is daar voor, maar de VVD tegen.

Hoe reageert Nederland op de verrassend grote verkiezingsoverwinning van de PVV? In gebieden waar Geert Wilders bovengemiddeld scoorde, zijn veel kiezers blij en hopen ze dat hij de kans krijgt om zijn beloftes waar te maken, zeggen ze tegen de NOS en de regionale omroepen.

"Nederland staat op een punt waar we niet willen staan, en dat is te wijten aan het afbraakbeleid van de afgelopen twaalf jaar. Deze mensen zijn toe aan wat anders", zegt een sportschoolhouder in de vroege ochtend in het Zuid-Hollandse Westland (33 procent voor de PVV).

Die roep om verandering is ook te horen bij zijn klanten: "We moeten zelf op nummer één komen te staan", zegt een sportende vrouw. Haar vriendin zegt dat Nederland "moet gaan minderen met pamperen. Ik heb niets tegen buitenlandse mensen die hier wonen en werken, maar het moet een beetje minder worden met binnenhalen. Ik ben helemaal niet van 'sluit maar moskeeën' ofzo, iedereen mag doen en laten wat hij wil, maar ik denk dat we in Nederland iets te veel worden gezien als het walhalla."

Ook in Volendam (43 procent voor PVV) zijn veel inwoners vanochtend verheugd, zeggen ze tegen NH Nieuws. Een bezoeker van een tankstation daar vindt het "verfrissend en nieuw" dat Wilders nu aan zet is, en hoopt dat die zich nu gaat inspannen "voor de Nederlanders." Een andere klant is blij omdat de andere politieke partijen "allemaal tegen Wilders waren. Laat hem het nu maar waarmaken."

In Groningen werd er zo gereageerd op de grote zege van de PVV:

In het Twentse Ootmarsum werd NSC van Pieter Omtzigt de grootste partij, op ruime afstand gevolgd door de PVV. Veel bezoekers aan een weekmarkt daar zeggen liever Omtzigt of BBB als winnaar te hebben gezien, maar kunnen goed leven met een kabinet met Wilders.

"Ik heb niets met opmerkingen als 'minder, minder, minder'", zegt een man, "Wilders zegt het soms niet helemaal goed. Maar als het NSC een akkoord met ze kan sluiten, heb ik daar geen problemen mee."

Veel andere kiezers in Dinkelland noemen de in hun ogen bovenmatige aandacht voor "het klimaatgebeuren" en de woningcrisis als reden om blij te zijn met Wilders als grootste. "Mensen zijn het zat", zegt een vrouw tegen de NOS. "Er moet meer aan jongeren gedacht worden, hier in Nederland zelf. Mensen uit het buitenland krijgen van alles en nog wat, en onze eigen jongeren kunnen geen woning vinden."

In de aanloop naar de verkiezingen toonde Wilders een ander gezicht dan voorheen, hij zei 'milder' te zijn geworden , op jacht naar een gewenste verkiezingsoverwinning en een mogelijke coalitie.

Maar veel Nederlanders met een migratie-achtergrond zijn niet vergeten dat hij in 2009 belasting wilde invoeren op hoofddoeken ('kopvoddentaks'), en in 2014 na de gemeenteraadsverkiezingen opriep tot minder Marokkanen in Nederland, waarbij zijn aanhang "minder, minder, minder" scandeerde. Wilders is hiervoor tot aan de Hoge Raad veroordeeld wegens groepsbelediging.

"Een partij die islamofobie als speerpunt heeft is de grootste partij van het land geworden", zegt de koepel van islamitische organisaties SPIOR in een persverklaring. "Wilders is niet milder geworden, Nederland is verhard."

Ook elders in het land reageren kiezers bezorgd op een mogelijk kabinet met de PVV:

Het Samenwerkingsverband Marokkaanse Nederlanders krijgt veel signalen dat de achterban zich zorgen maakt over een toekomst in Nederland. "Veel sleutelfiguren in de wijken, lokale organisaties en buurtwerkers krijgen nu bezorgde vragen van kinderen en vrouwen, in de trant van: wat gaat er nu met ons gebeuren?"

"Ik vind het wel erg ja. Het is zijn ideologie en manier van praten", zegt een jongen op straat in Rotterdam. "Ik ben dat 'minder, minder' ook niet vergeten. Mensen zeggen wel dat dat het verleden is, maar het zegt iets over hem als persoon."

Op sociale media regent het intussen opmerkingen met vrees en galgenhumor van Nederlanders met een migratie-achtergrond, die zeggen zich zorgen te maken over hun toekomst. Velen grappen over koffers die maar vast gepakt worden.

Een greep uit de vele grappen die nu gedeeld worden op sociale media:

Maar ook in PVV-bolwerken zijn er mensen te vinden die de toekomst bezorgd tegemoet zien. "Ik schaam me diep", zegt een vrouw op de markt in Ootmarsum. "Ik vind het verschrikkelijk. Ik werk zelf veel met mensen van niet-westerse afkomst, en dat zijn heel lieve, hardwerkende mensen. Ik hoop niet dat dit een teken is dat dat samenleven niet meer gaat werken in de toekomst."

Geert Wilders wil geen asielzoekers meer toelaten, stoppen met wapens geven aan Oekraïne en een referendum over de nexit. Is er een meerderheid voor die buitenlandplannen? Nieuwsuur legt zijn verkiezingsprogramma naast die van de VVD, NSC en BBB, drie partijen die worden genoemd als mogelijke coalitiepartners.

PVV-leider Wilders pleitte in zijn campagne voor een volledige asielstop. Hij wil het VN-vluchtelingenverdrag opzeggen, dat gaat over toelating van mensen die in hun land vervolgd worden vanwege religie of politieke overtuiging. Ook wil hij "pushbacks" van asielzoekers die vanuit veilige buurlanden naar ons toekomen.

Voor dat laatste plan zou hij een medestander kunnen vinden in de VVD. De partij van Dilan Yesilgöz wil afspraken maken met Duitsland en België over asielzoekers die zich melden aan de Nederlandse grens.

Op dit moment moeten asielzoekers volgens het zogeheten 'Dublin-verdrag' al terug naar het Europese land waar ze als eerste asiel hebben aangevraagd. Maar in de praktijk komt daar weinig van terecht.

NSC, de partij van Pieter Omtzigt, wil daarom eventueel afspraken proberen te maken met andere EU-landen over de binnengrenzen. De PVV is daar sowieso voorstander van: "Nederlandse grensbewaking wordt in ere hersteld", staat in het verkiezingsprogramma. Al druist het rechtstreeks in tegen een van de belangrijkste kernwaardes van de EU: het Schengenverdrag. Daarin staat dat mensen zich vrij moeten kunnen bewegen tussen lidstaten.

Wilders wil een zogenoemde opt-out om de asiel- en migratieplannen waar te maken. Dat is een uitzonderingspositie die maakt dat een lidstaat zich niet hoeft te houden aan EU-regels. Denemarken heeft als enige lidstaat sinds de jaren 90 zo'n opt-out. Die bedong het land bij de onderhandelingen tot EU-toetreding. Nederland kan alleen zo'n uitzonderingspositie krijgen als alle lidstaten akkoord gaan met een aanpassing van het EU-verdrag, en dat ook allemaal ratificeren.

VVD en BBB zijn ook voorstander van zo'n opt-out. NSC wil het liefst binnen bestaande EU-regels asielbeleid maken, maar is "in het uiterste geval" ook voorstander.

Verder wil de PVV de instroom van arbeids- en studiemigranten "fors inperken". NSC is daar ook voor. Die partij wil een maximaal migratiesaldo van 50.000 studie-, arbeids-, en asielmigranten per jaar.

Dan de nexit: in het verkiezingsprogramma van de PVV staat dat Nederland "soeverein" moet zijn. "Intensieve samenwerking tussen landen behoeft geen politieke unie zoals de EU", schrijft Wilders. Daarom pleit hij voor een bindend referendum over de nexit. VVD, NSC en BBB willen in de EU blijven.

Zolang Nederland nog in de EU zit, moeten we ons volgens Wilders anders opstellen tegenover Brussel. En daarin krijgt hij wel bijval van de andere partijen. Zo vindt NSC dat Nederland Europees beleid "niet als voldongen feiten" moet accepteren. De Tweede Kamer moet zich volgens hem buigen over alle verordeningen en richtlijnen uit Brussel.

De PVV wil ook minder betalen voor de EU. NSC is tegenstander van een "toename van de afdracht" en de BBB is "zeer kritisch" over een eventuele stijging van de Europese begroting.

Als het aan de PVV ligt krijgt de EU er geen nieuwe lidstaten bij. De drie andere partijen zijn ook terughoudend, maar laten meer ruimte dan Wilders.

VVD vindt dat landen er alleen bij mogen als ze aan alle Kopenhagencriteria voldoen, en de rechtsstaat respecteren. BBB sluit zich daarbij aan. NSC vindt dat áls de Tweede Kamer instemt met uitbreiding, er een mogelijkheid moet zijn voor een correctief referendum.

De PVV kiest in de oorlog de kant van Oekraïne, maar wil dat Nederland niet langer geld en wapens levert aan het leger van president Zelensky. Wilders wil dit behouden voor de "eigen krijgsmacht".

Daar verschilt de PVV met de andere partijen. VVD en NSC willen zich blijven inzetten voor financiële en materiële steun aan Oekraïne. Ook willen ze humanitaire hulp bieden, zoals het land wederopbouwen, en sancties tegen Rusland effectiever maken.

Ook BBB is voor steun, maar partijleider Caroline van der Plas spreekt in haar verkiezingsprogramma iets voorzichtigere taal. Ze wil "evenredige en effectieve" steun geven. "We doen geen valse beloftes aan Oekraïne."

De PVV wil een "zelfstandige" krijgsmacht. Dus geen EU-leger en ook geen "samensmelting" met het Duitse leger. Defensie moet volgens Wilders vooral worden ingezet voor grensbewaking en "om de asielstormloop" te stoppen.

Hij schrijft in het programma niets over de NAVO-norm, die bepaalt dat landen minimaal van 2 procent van hun bruto binnenlands product aan defensie moeten besteden. VVD, NSC en BBB zijn voor die norm.

Een aardverschuiving, een monsterzege, met die begrippen beschreven journalisten vanochtend de verkiezingszege van de PVV. Maar in het kielzog van de partij van Wilders, wist ook NSC onder leiding van Pieter Omtzigt een flink aantal stemmers voor zich te winnen, vooral in het noordoosten van Nederland.

GroenLinks-PvdA doet het juist in grotere steden en in randgemeenten met hbo- en universitair opgeleiden goed. Dat en meer lees je in dit artikel, aan de hand van vijf kaarten.

De PVV haalt veel stemmen binnen in onder meer het zuiden, de mijnstreek en de voormalige veenkoloniën in Noordoost-Nederland. Daar was de partij al groot, maar ze scoort nu ook goed in de Biblebelt, het gebied met veel gereformeerde kerkgangers dat loopt van Zeeland, via de Veluwe naar gemeenten als Kampen en Zwartewaterland in Overijssel. In onder meer Oldebroek en Elburg werd de partij de grootste.

"Onder jongeren doet de PVV het goed daar", zegt electoraal geograaf Josse de Voogd over de Biblebelt. "Terwijl niet-christelijke partijen daar vroeger nauwelijks stemmen haalden." Maar ook in het Westland en andere gemeenten met veel tuinbouw is de partij van Wilders gegroeid. "De Voogd: "Waar dat eerst vooral op plekken was waar het economisch wat moeilijker gaat, is de partij nu meer de grote rechtse conservatieve partij geworden."

Met hoogstwaarschijnlijk 20 zetels is ook NSC van Pieter Omtzigt een van de grote winnaars. Het belangrijkste NSC-bolwerk is Twente, waar Omtzigt vandaan komt. Bij de vorige Tweede Kamerverkiezingen stemde een groot deel van de inwoners hier ook al op hem, toen hij nog bij het CDA zat.

De Voogd: "Maar nu scoort hij ook goed in steden die niet zo traditioneel CDA-gezind zijn." Als ook wordt gekeken waar NSC de op-een-na-populairste partij is, blijkt dat de partij het in heel Noordoost-Nederland goed heeft gedaan.

Dat komt grotendeels door het verlies van het CDA. De Voogd: "Maar het lijkt ook deels te verklaren door het gat wat is ontstaan door PvdA-stemmers, dat zich niet in de fusie met GroenLinks konden vinden."

GroenLinks-PvdA doet het vooral goed op plekken waar veel mensen wonen die een hbo- of universitaire-opleiding hebben. In onder meer Amsterdam, Utrecht en Nijmegen is de partij de grootste. De Voogd: "En je ziet dat de progressieve gemeenten een ring om zich heen hebben van rijke randgemeenten die ook in toenemende mate op GroenLinks-PvdA stemmen."

Dat is bijvoorbeeld te zien aan het stemgedrag van Ouder-Amstel bij Amsterdam, Bunnik bij Utrecht en Heumen bij Nijmegen. De Voogd: "Er is sprake van een soort 'Green Belt', een aaneengesloten strook tussen Haarlem en Nijmegen waar groene progressieve partijen het goed doen en waar veel hoger opgeleiden wonen."

Maar ook praktisch opgeleiden op het platteland in het noorden stemden traditioneel vaak links. Dat lijkt nu afgenomen. De Voogd: "Je had daar het aandeel oudere kiezers, dat heel trouw PvdA bleef stemmen, terwijl hun kinderen dat niet meer doen."

Rotterdam is een van de grote steden waar de PVV het goed doet en ook de omringende gemeenten stemmen voor het grootste deel PVV. De Voogd: "Daar is meer een economische elite, terwijl in Amsterdam meer een culturele elite is. En de randgemeenten nemen dan ook in die kleur aan."

Hij tekent wel aan dat de zege van de PVV in Rotterdam minder groot is dan die in 2002 was voor de LPF, de rechts-populistische partij van Pim Fortuyn. De Voogd: "Ondanks de PVV-winst beweegt Rotterdam ook in progressieve richting."

Bij de VVD kwam de winst van de PVV en hun eigen grote zetelverlies gisteren aan als een mokerslag. De partij werd nog wel de grootste in een aantal vooral rijkere gemeenten, zoals Wassenaar, Gooise Meren en Waalre.

Breda was de enige grotere stad waar de VVD nummer 1 werd. De Voogd: "Het kan zijn dat de rijke buurtdorpen die zijn gefuseerd met de gemeente Breda de doorslag hebben gegeven en dat als alleen de stad zou worden geteld de uitslag anders is."

Op plekken waar de liberalen vroeger vaak de grootste waren, is de VVD nu de tweede partij geworden. Maar in het noordoosten valt de partij vaak buiten de top-3. De Voogd: "Opvallend is de terugval op plekken waar ze nog vrij recent zijn gegroeid ten koste van het CDA: in Twente, de Achterhoek en Noord-Brabant."

Op deze kaart is te zien waar de VVD het meest heeft verloren ten opzichte van de vorige verkiezingen:

Een dag na de politieke aardverschuiving zijn de meeste politieke partijen bijeen om te praten over hoe nu verder. Na het vieren van overwinningen dan wel het likken van wonden, staan partijen voor de vraag wat de uitslag betekent en of ze willen en kunnen meedoen in een nieuw kabinet.

In een volle PVV-zaal, met een nieuwe fractie van 37 leden, is partijleider Wilders er helemaal klaar voor. "Gisteren hadden we feest, vandaag drinken we champagne, daarna gaan we keihard aan het werk. De Nederlander verdient het en het gaat gebeuren dat de PVV in een volgend kabinet komt", zegt Wilders.

Hij herhaalt dat hij wil samenwerken met andere partijen en zegt dat de tijd van verschillen zoeken nu voorbij is. "De kiezer heeft gesproken, de verhoudingen liggen vast."

De VVD vindt dat het initiatief in de formatie moet liggen bij de PVV en NSC. Na overleg met haar fractie wijst partijleider Yesilgöz erop dat haar partij tien zetels heeft verloren en nu "niet in de lead" is. Ze wil eerst zien waar PVV en NSC mee komen.

Dinsdag zei Yesilgöz dat ze niet in een coalitie wil onder leiding van PVV-voorman Wilders. Vandaag zegt ze het "stap voor stap" te willen bekijken. Volgens haar is er nu een nieuwe werkelijkheid. Maar de partij neemt wel even de tijd om het te laten bezinken.

BBB-leider Van der Plas spreekt uit dat ze mee wil doen met Wilders. Ze wil "graag in een coalitie met de VVD, NSC en PVV, mits Geert een beetje meebeweegt". Ze wijst erop dat Wilders beloofd heeft milder te worden en dat het nu belangrijk is of hij dat "echt gaat doen". Want plannen als het verbieden van de Koran of een nexit zijn wat de BBB betreft "onuitvoerbaar en onhaalbaar".

Waar Omtzigt voor de verkiezingen afwijzend was over samenwerken met de PVV vanwege de standpunten over de islam en de rechtstaat benadrukte hij gisteravond dat "het land bestuurd moet worden".

Of dat betekent dat de partij met de PVV wil meeregeren werd vanmiddag niet duidelijk. "Als je twintig zetels hebt, dan kun je niet op dag één zeggen: we doen niet mee." Omtzigt zei voor de "verantwoordelijkheid te staan om een regering te vormen" maar ook dat het "niet de meeste makkelijke formatie wordt".

De kans bestaat dat de partij intern verdeeld is over regeren met de PVV. Omtzigt zei dat de fractie morgen verder praat en "aan de verkenner duidelijk zal maken waar zijn fractie staat".

SGP-leider Stoffer zegt dat het nu "eerst aan de grote partijen" is, maar sluit "geen enkele coalitie uit" . Stoffer noemt samenwerken met D66 "moeilijker dan met de PVV".

Partijen die niet met de PVV willen praten over een kabinet zijn onder meer GroenLinks-PvdA, D66, Partij voor de Dieren, Volt, Denk en de SP.

Ondanks winst en een tweede plek zijn er veel bedrukte gezichten te zien bij de gezamenlijke fractie van GroenLinks-PvdA. Volgens partijleider Timmermans laat de uitslag zien dat "heel veel mensen denken dat rechts de oplossing in handen heeft". Hij vindt het nu aan PVV-leider Wilders om te kijken hoe een kabinet te vormen. Timmermans wil niet met hem samenwerken. "Hij zet een hele religie buitenspel."

D66-leider Jetten werd "chagrijnig" wakker en spreekt van een "harde klap". Hij zegt dat D66 nu bescheidenheid past. PvdD-leider Ouwehand werd wakker met "pijn en gevoel van verdriet", Volt-leider Dassen spreekt van een zwaar gemoed, omdat winnaar PVV "lijnrecht staat tegenover alles waar wij voor staan".

Ook Denk vreest de komst van een kabinet onder leiding van de PVV en spreekt van 1 miljoen Nederlandse moslims die worden weggezet. "Daar is heel veel angst over."

Het CDA sluit deelname aan een nieuw kabinet niet helemaal uit. Maar het is eerst "nu echt aan partijen die hebben gewonnen", zegt partijleider Bontenbal.

De gesprekken over de formatie starten nog niet vandaag, zoals dat in het verleden gebeurde. Morgen zijn alle lijsttrekkers uitgenodigd door de voorzitter van de Tweede Kamer, Vera Bergkamp.

Het is de bedoeling dat er op voordracht van de PVV een verkenner wordt aangewezen, die gesprekken gaat voeren met alle partijen over de vraag welke coalitie ze willen en mogelijk achten. De nieuwe verkenner moet, zo sprak de Kamer eerder af, iemand met afstand tot de politiek zijn.

VVD-prominent Johan Remkes hoeven ze in elk geval voorlopig niet te bellen. Bij Sven op 1 zei Remkes vanmorgen dat het hem "niet goed denkbaar" lijkt dat hij morgen wordt aangesteld als verkenner in de kabinetsformatie. "Bel mij niet", is zijn boodschap, al zegt hij erbij dat hij wel altijd opneemt als de telefoon gaat.

Hij adviseert de lijsttrekkers ook om "een time-out van een paar dagen" te nemen, en de uitslag eerst eens goed door te laten dringen alvorens besluiten te nemen. De kans dat onder meer de NSC van Omtzigt, met toch een sleutelrol in wat nu komen gaat, die tijd gaat nemen lijkt groot.

Nu er een duidelijke prognose is van de uitslag van de verkiezingen, doemen de contouren op van de nieuwe Tweede Kamer zoals die op 6 december aantreedt. De komende dagen wordt nog bekend wie op basis van voorkeursstemmen recht heeft op een zetel, maar het grove beeld is dat de nieuwe Kamer veel nieuwe gezichten gaat tellen: 66 van de 150, uitgaande van de nu bekende gegevens.

Er komen opnieuw meer mannen dan vrouwen in het parlement: 89 mannen tegenover 60 vrouwen. Daarnaast identificeert Ines Kostic, de nummer twee van de Partij voor de Dieren, zich als non-binair. De oude Kamer telde 58 vrouwen. Twaalf leden van de nieuwe Kamer hebben een migratie-achtergrond.

Meer dan de helft van de Kamerleden is tussen de 35 en 49 jaar oud. Zoals het er nu naar uitziet blijft Habtamu de Hoop (GL-PvdA) met zijn 25 jaar de benjamin.

De meeste Kamerleden (45) wonen in de provincie Zuid-Holland. Verreweg de meeste (101) hebben een opleiding op academisch niveau. Eén Kamerlid heeft opgegeven alleen basisonderwijs te hebben gevolgd. Ongeveer 89 procent heeft ervaring in de politiek, in de gemeenteraad of de provincie, of omdat ze nu al Kamerlid zijn.

De grote winnaars, PVV, NSC en BBB, zullen vanzelfsprekend de meeste nieuwe leden leveren. De nieuwe PVV-fractie is, net als de huidige, een uitgesproken mannenbolwerk. Van de 37 leden zijn er maar zeven vrouw.

Zo goed als iedereen heeft politieke ervaring. De meeste nieuwkomers hebben wel ergens in de gemeenteraad of Provinciale Staten gezeten. Ook komen er vier PVV'ers bij die nu als beleidsmedewerker bij de fractie in Den Haag werken.

Niemand bij de PVV heeft bestuurlijke ervaring in de politiek. Geen enkel fractielid was in het verleden wethouder, gedeputeerde, staatssecretaris of minister.

Rachel van Meetelen (48) is de hoogste nieuwe binnenkomer op nummer drie en heeft geen directe politieke ervaring. Ze exploiteert poffertjeskramen op kermissen. Eric Esser, de nummer 29 uit Den Bosch, was ook niet eerder politicus. Zijn vak is metaalbewerker.

Verder komen er voor de PVV onder meer een bedrijfsleider van een supermarkt en een hondenfokker in de Kamer.

NSC, van Pieter Omtzigt, heeft van alle partijen de meeste nieuwe Kamerleden zonder politieke ervaring. De helft van de twintig kandidaten is niet eerder volksvertegenwoordiger geweest. Zij hebben wel vaak veel bestuurlijke of inhoudelijke ervaring.

Zo zijn onder andere een rechter, een oud-ambassadeur en een universitair docent verkozen. Vijf van de gekozen NSC-kandidaten waren eerder al Tweede Kamerlid, voor het CDA en de VVD.

Meest opvallende namen bij NSC zijn die van Sandra Palmen, de oud-topambtenaar van de Belastingdienst die tevergeefs aan de bel trok over het toeslagenschandaal, en die van oud-NRC-columniste en microbioloog Rosanne Hertzberger.

Voor BBB (zeven zetels) komt een ridder in de Kamer. Gijs Tuinman, de nummer drie, is als een van de weinige Nederlanders onderscheiden met de Militaire Willems-Orde voor zijn optreden als officier in Afghanistan.

Verder neemt lijsttrekker Caroline van der Plas haar partijstrateeg en vertrouweling Henk Vermeer mee. Van de nieuwe fractie is alleen Cor Pierik 'boer' te noemen. Hij heeft naast zijn werk bij het Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS) een B&B met schapen en runderen.

Ook bij de traditionele partijen zijn er opvallende nieuwkomers. Zo gaat Arend Kisteman voor de VVD de Kamer in. Hij is eigenaar van een bakkerij en werkte in het verleden als patissier in het Zwolse toprestaurant De Librije.

Wie er op basis van de voorlopige prognose in de Tweede Kamer komen is te lezen bij parlement.com , de website van het Parlementair Documentatiecentrum (PDC).