Dat premier Rutte de politiek verlaat, wordt door velen gezien als een kans voor een nieuwe start, met een andere cultuur. Wat denken de "afscheidnemende" regeringspartijen daarvan, die vandaag op verkiezingscampagne waren?

Bij de vorige formatie gingen VVD, D66, CDA en ChristenUnie min of meer tegen heug en meug met elkaar in zee. In het 'positie Omtzigt, functie elders'-debat, kort na de verkiezingen van 2021, werden de onderlinge verhoudingen danig op de proef gesteld en met name die tussen Rutte en de overige partijleiders. Na maanden onderhandelen was er begin 2022 eindelijk een regeringsakkoord, dat door velen als een verstandshuwelijk werd beschouwd.

Het nu demissionaire kabinet had het vanaf het begin moeilijk, mede door de oorlog in Oekraïne. En op de achtergrond speelde een voortdurende discussie over migratie. In het begin van deze zomer viel het kabinet, nadat de partijen het niet eens waren geworden over beperking van de gezinshereniging.

Kort daarna werd duidelijk dat alle vier coalitiepartijen met een nieuwe lijsttrekker de verkiezingen in gaan. VVD'er Rutte, CDA'er Hoekstra en D66'er Kaag doen niet meer mee; partijleider Bikker van de ChristenUnie blijft wel, maar zij is eigenlijk ook nieuw, want bij de vorige verkiezingen was ze nog geen lijsttrekker.

Biedt deze combinatie van gebeurtenissen - en met name het vertrek van Rutte - mogelijkheden voor een nieuw begin en voor de veelbesproken nieuwe bestuurscultuur? Rutte zelf zei onlangs dat hij te lang is aangebleven en dat hij in 2021 het stokje had moeten overdragen.

Ruttes opvolger als VVD-lijsttrekker Yesilgöz antwoordde vandaag op de vraag of ze afstand neemt van dertien jaar Rutte. "Ik ben heel trots op dingen die goed zijn gegaan en ik leer van dingen die niet goed zijn gegaan. Ik gooi niks in de prullenbak, we zijn trots op wat we moeten koesteren", zei ze.

Ook Rutte zelf, die vandaag net als Yesilgöz campagne voerde voor de VVD, gebruikte het woord trots: "We hebben zo'n beetje de sterkste economie van de wereld en geen werkloosheid. Maar er zijn ook heel veel problemen die we moeten oplossen." Volgens hem is er geen sprake van een 'oude' en een 'nieuwe' VVD: "We zijn één team, met zijn allen."

D66-voorman Jetten merkt in de campagne dat veel mensen cynisch zijn over de politiek. Heeft hij er spijt van dat zijn partij twee jaar geleden weer in een kabinet met Rutte is gestapt? "D66 is een partij die verantwoordelijkheid neemt. We hebben de vorige keer 24 zetels gehaald en daar hebben we ook echt wat mee gedaan. Daar ben ik trots op, maar de politieke cultuur verander je natuurlijk niet in je eentje. Dat werk is echt nog niet af."

Ook CDA-lijstrekker Bontenbal benadrukte dat zijn partij verantwoordelijkheid heeft genomen. Volgens hem zit dat in het DNA van de partij. Maar naar eigen zeggen geldt voor Bontenbal niet dat het CDA per se weer in het kabinet moet. "Of het CDA in de coalitie of in de oppositie wil, zien we dan wel."

Zijn ChristenUnie-collega Bikker gebruikte soortgelijke woorden over verantwoordelijkheid. Over de deelname van de ChristenUnie aan Rutte IV, zei Bikker dat iedereen heeft gezien dat de partij er eigenlijk niet veel zin in had en dat het ook geen gelukkig huwelijk was. "Maar we staan nu wel op een nieuw moment. Ik zie kansen voor verbetering, zeker in Den Haag."

In aanloop naar de Tweede Kamerverkiezingen interviewt Nieuwsuur de lijsttrekkers van de veertien grootste politieke partijen. In deze speciale verkiezingsuitzendingen ontleden we de partijen aan de hand van hun verkiezingsprogramma's en stemgedrag. Kiezers uit eigen kring komen aan bod met verwachtingen, ambities en kritiek.

Vanavond staat de hele uitzending in het teken van Nieuw Sociaal Contract, dat samen met de VVD aan kop gaat in de peilingen. Lijsttrekker Pieter Omtzigt is te gast.

Anderhalve week voor de verkiezingen lijkt het erop dat de campagne van 2023 onder meer de geschiedenis ingaat als de campagne van de 'premiersvraag'. Pieter Omtzigt (NSC) heeft tot nu tot nog geen duidelijk antwoord gegeven. Gaat hij toch wel of echt niet voor het hoogste ambt?

Dertien jaar was Mark Rutte (VVD) de minister-president. Logisch, want zijn partij was al die tijd de grootste partij. En Rutte wilde niets liever. Hij noemde het premierschap steevast de "mooiste baan die er is".

Totdat zelfs hij er klaar mee was. Na de laatste verkiezingen, in 2021, kwam Rutte onder vuur te liggen vanwege de 'functie elders'-kwestie, die helemaal draaide om de man die nu de campagne domineert: Pieter Omtzigt, toen nog CDA'er.

Rutte speelde in die kwestie een grotere rol dan hij eerder had gezegd en mede daardoor kelderde het vertrouwen in de premier. Het was een kantelpunt, verklaarde hij later, dat ertoe leidde dat Rutte na de val van zijn vierde kabinet onverwachts aankondigde dat hij ermee stopt.

Twee weken geleden bekende Rutte dat het werk van een minister-president "echt slopend¨ is. "Je moet de hele dag aan staan, scherp zijn", ook met een jetlag of na een nachtelijke vergadering.

En dat is precies de reden waarom Pieter Omtzigt twijfelt. Na de kwestie 'functie elders' kwam hij thuis te zitten met een burn-out. En de laatste weken zegt hij herhaaldelijk dat hij ook rekening moet houden met zijn gezin. Met zijn echtgenote heeft hij de zorg voor vier kinderen.

Na de val van het kabinet heeft Omtzigt, vanwege de druk die dat met zich meebrengt, lang getwijfeld of hij überhaupt een partij zou beginnen. En toen die knoop eenmaal was doorgehakt, lag de volgende vraag alweer op tafel: wilt u premier worden?

Die is des te prangender nu zich in de Peilingwijzer een top 2 aftekent. NSC en VVD gaan aan kop, terwijl GroenLinks-PvdA enigszins achterblijft. Dat Omtzigts partij de grootste wordt, is dus niet ondenkbaar en dat zit andere partijen niet lekker.

Een tekort van 390.000 woningen. Hard gestegen huizenprijzen. Jarenlang moeten wachten op een sociale huurwoning of duur huren in de vrije sector. Zo'n beetje alle politieke partijen zijn het erover eens: er zijn grote problemen op woongebied die opgelost moeten worden. En ook kiezers vinden het een belangrijk onderwerp. Voor jongeren van 18 tot 34 jaar is de woningmarkt zelfs het belangrijkste verkiezingsthema, blijkt uit een peiling van Ipsos in opdracht van de NOS.

Eerst maar eens het woningtekort. De afgelopen jaren is dat steeds gestegen. Alleen in 2021, in de coronacrisis, daalde het tijdelijk.

Het woningtekort wordt berekend door onderzoeksbureau ABF Research en ook de rijksoverheid gebruikt dit cijfer. Maar hoe bepaal je hoe groot het tekort is? Dat doet ABF op basis van het aantal nieuwe huishoudens dat er in een jaar bij komt en het aantal huishoudens dat 25 jaar of ouder is en een woning deelt. Daarbij wordt aangenomen dat al deze huishoudens een zelfstandige woning zoeken.

Het woningtekort is het aantal woningen dat nodig is om een zelfstandige woning te geven aan alle huishoudens die nu nog samenwonen.

Er is niet alleen een landelijk cijfer van het woningtekort, maar ook per regio. De grootste tekorten zijn er in Groot-Amsterdam en Groot-Rijnmond. Er is geen enkele regio met een overschot aan woningen.

Het kleinste tekort is er in Delfzijl en omgeving, namelijk 30 woningen. Dus als je daar bij wijze van spreken één flatgebouw neerzet, heb je het regionale woningtekort opgelost.

Er staan in Nederland nu ruim 8 miljoen huizen. Het grootste aandeel daarvan zijn de meergezinswoningen: appartementen en boven- of benedenwoningen. Daarvan zijn er bijna 3 miljoen. Daarna volgen de tussenwoning, het vrijstaand huis en de hoekwoning. Hekkensluiter is de 2-onder-1-kap.

Een grote frustratie van woningzoekenden is dat je soms meer dan tien jaar moet wachten voordat je in aanmerking komt voor een sociale huurwoning. Een van de oorzaken daarvan is dat het aandeel sociale huurwoningen in het woningbestand de afgelopen tien jaar gestaag is gedaald.

Corporaties verkochten namelijk woningen en bouwden te weinig nieuwe sociale huurwoningen om dat te compenseren. Volgens corporaties kwam dat mede doordat de politiek in 2013 een speciale belasting voor corporaties invoerde, de verhuurdersheffing. Daar waren ze veel geld aan kwijt en dus konden ze minder investeren. Sinds dit jaar is die heffing weer afgeschaft.

Het aandeel koopwoningen is ongeveer gelijk gebleven. Maar het percentage vrijesectorhuurwoningen verdubbelde juist. Van zo'n 4 naar 8 procent.

Dan de huizenprijzen. Die zijn de afgelopen decennia, op een paar jaar na, vooral gestegen. 1995 was het laatste jaar dat de gemiddelde verkoopprijs nog onder een ton lag.

Tijdens de kredietcrisis, grofweg tussen 2008 en 2014, daalden de prijzen vooral. Daarna gingen ze weer omhoog. Alleen de laatste één à twee jaar maken ze weer een pas op de plaats, vooral door de gestegen hypotheekrente.

Hoeveel geld zijn we eigenlijk kwijt aan wonen? Het Centraal Bureau voor de Statistiek onderzoekt dat iedere drie jaar, de meest recente cijfers zijn van 2021. Particuliere huurders waren het grootste deel van hun inkomen kwijt aan wonen. Huurders van een corporatiewoning zijn fors goedkoper uit. En woningeigenaren zijn procentueel het minst kwijt. Hierbij gaat het om de totale woonlasten, dus hypotheek of huur, maar ook om zaken als gemeentebelastingen en de water- en energierekening.

Dat woningeigenaren relatief goedkoop uit zijn, komt mede doordat zij sowieso vaak meer verdienen dan huurders. Want van de laagste inkomensgroep is maar 20 procent woningeigenaar, terwijl dat bij de hoogste inkomensgroep 92 procent is. Woningeigenaren profiteerden ook van een hypotheekrente die tussen 2012 en 2022 gestaag daalde.

Vergeleken met andere EU-landen zijn mensen in Nederland een relatief groot deel van het inkomen kwijt aan wonen. Het percentage dat in het plaatje hieronder wordt genoemd voor Nederland, berekend door het Europese Statistiekbureau Eurostat, is overigens lager dan in de CBS-cijfers hierboven.

Dat komt doordat Eurostat minder dingen meetelt als woonlasten. De energierekening neemt Eurostat bijvoorbeeld niet mee, terwijl het CBS dat wel doet.

Om het woningtekort op te lossen moet er vooral meer gebouwd worden, vinden bijna alle partijen. Maar hoe staat het daarmee?

In 2022 kwamen er bijna 100.000 woningen bij in Nederland. Vooral door nieuwbouw, maar ook bijvoorbeeld het ombouwen van kantoorpanden tot woningen en het splitsen van een grote woning tot twee kleinere.

Tegelijk verdwenen er bijna 20.000 woningen, onder meer door sloop en het samenvoegen van twee woningen tot een. Netto kwamen er 79.649 woningen bij, het hoogste aantal sinds 2013. Maar het is nog altijd veel minder dan recordjaar 1973; toen kwamen er netto 142.867 huizen bij.

Het demissionaire kabinet had als streven dat er tot en met 2030 900.000 woningen bij komen, wat van 2022 tot en met 2030 neerkomt op zo'n 100.000 per jaar. Dat streven is vorig jaar dus niet gehaald. En het is de vraag of het de komende paar jaar wel gaat lukken.

Want het aantal afgegeven bouwvergunningen daalt de laatste tijd juist. Dit jaar zijn het er, tot en met augustus, bijna 36.000. Tussen een afgegeven vergunning en oplevering van een huis zit zo'n twee jaar.

Nieuwsuur maakte onlangs deze video over de wooncrisis en de verschillende oplossingen die de politieke partijen daarvoor hebben:

Ooit was bij de Partij voor de Dieren het motto: 'Op je idealen sluit je geen compromissen'. Volgens lijsttrekker Esther Ouwehand staan de thema's van haar partij "inmiddels op het politieke hoofdtoneel", maar meedoen aan een coalitie met partijen die "pappen en nathouden", wil ze niet. Dat zegt ze in de verkiezingsuitzending van Nieuwsuur.

Haar voorganger, Marianne Thieme, zei in 2017: "Politieke idealen die zo zwaarwegend zijn dat ze niet ingeruild kunnen worden voor een plek aan de knoppen". Ouwehand zegt nu: "Voor de PvdD is macht nooit een doel op zich. Maar als er een echte koerswijziging mogelijk is door een coalitie van partijen die de problemen fundamenteel op kan lossen, dan doet de PvdD mee."

Bij zowel de gemeenteraadsverkiezingen als de Provinciale Statenverkiezingen won de partij. Voor het eerst zit de PvdD in aantal gemeenten al wel in een coalitie: in Groningen, Almere, Amersfoort, Arnhem, Heerlen en sinds kort in Den Haag. In Almere en Heerlen bestuurt de partij zelfs samen met de VVD.

Uit een Ipsos-peiling blijkt dat de achterban in meerderheid wil dat de partij ook landelijk gaat meebesturen. Met de stelling: "Ik heb liever dat de partij meeregeert dan in de oppositie blijft", is ruim zestig procent het eens.

In de gemeenten zag een aantal fracties "ruimte voor een groen akkoord", zegt Ouwehand. "Dat kan dan soms ook met de VVD en in uitzonderlijke gevallen, zoals in Amersfoort, ook met het CDA."

Dat Ouwehand lijsttrekker is, was in september nog maar de vraag. In de partij barstte toen een leiderschapsstrijd los waarbij het bestuur Ouwehand aan de kant zette. De reden: integriteitsmeldingen. Ouwehand trad tijdelijk terug en maakte dat tot grote verrassing van de leden bekend aan het eind van het partijcongres. Een paar uur nadat die leden met een overweldigende meerderheid van 96,3 procent voor haar hadden gestemd.

Nadat Ouwehand een advocaat had ingeschakeld werd het besluit teruggedraaid en trad het bestuur af. Het nieuwe bestuur concludeerde dat er van integriteitsschendingen door Ouwehand geen sprake was.

Het was overigens niet de eerste keer dat de partij Ouwehand probeerde te wippen. Ook in 2010 wilde het bestuur van de partij Ouwehand niet op de kandidatenlijst. "Er is discussie over de professionalisering van onze partij", zegt ze. "Dat is de rode draad van de conflicten. Uiteindelijk ben ik de voortrekker van de interne ontwikkeling, waar ook de leden zich voor hebben uitgesproken. Nu hebben we daar duidelijkheid over."

Ouwehand schreef dit jaar over de staat van haar partij: dat ze tot de "sombere conclusie" komt dat een "professionaliseringsslag cruciaal" is, maar dat die niet gemaakt wordt. En dat de partij niet aan het "basisniveau" voldoet die leden en kiezers mogen verwachten.

Nu zegt ze dat ze hard heeft moeten vechten voor een andere koers. "Ik vind dat de lokale fracties de ruimte moeten krijgen met hun eigen autonomie. Waar we heel helder hebben wat onze idealen zijn en daar voor vechten en anderen aanjagen. Die fracties in het land niet topdown vertellen dat ze niet mogen meebesturen. We moeten doorontwikkelen, daar heb ik intern voor gevochten."

Ze vindt dat de PvdD daarom ook moet loskomen van de groep mensen die de partij heeft opgericht. "Nu kunnen we gelukkig door. De stagnatie van eerder heeft helaas tot heftige uitingsvormen geleid waarbij het oude bestuur onjuist en onrechtmatig heeft gehandeld."

Maar is het conflict in de partij de wereld uit? Nico Koffeman, naar eigen zeggen de bedenker van de partij, fractievoorzitter in de Eerste Kamer en dé representant van het oude afgetreden bestuur, zit er nog. Ze wil er bij Nieuwsuur niet teveel over kwijt en heeft Koffeman na het conflict nog niet gesproken. Wel zegt ze: "We hebben beiden onze eigen rol. Overall delen we dezelfde idealen. De eerste Kamer gaat ook te werk volgens deze idealen."

Senator Nico Koffeman voert in de Eerste Kamer ook het woord over onderwerpen die soms kunnen raken aan zijn zakelijke belangen. Ouwehand vindt het belangrijk dat degene die het woord voert, daarin geen belangen heeft. "Woordvoerderschap moet je scheiden." Ze gaat er met Koffeman over praten, zegt ze. Bekijk hier het hele gesprek terug:

Het demissionaire kabinet wil het ronselen van volmachtstemmen harder aanpakken en strenger bestraffen. Minister De Jonge van Binnenlandse Zaken heeft een wetsvoorstel klaar, waarin ook het online oproepen van mensen om een volmacht af te geven strafbaar wordt. Iemand die zich schuldig maakt aan ronselen, kan een maximale straf krijgen van zes maanden cel. Nu is dat nog één maand.

De Jonge benadrukt dat het initiatief voor een volmacht altijd van de kiezer zelf moet uitgaan en dat het ronselen van stemmen in strijd is met dat uitgangspunt. Maar uit onderzoek van de Kiesraad blijkt dat het in de praktijk lastig is om het verschijnsel echt aan te pakken.

Het kabinet wil de omschrijving van ronselen meer bij de tijd brengen. Op dit moment is de wet gebaseerd op de klassieke vorm van ronselen: het huis-aan-huis en in persoon verzamelen van volmachten. Maar volgens de minister zit het risico tegenwoordig meer in oproepen via sociale media.

Die zijn vaak niet zozeer persoonlijk en stelselmatig, zoals nu in de wet staat, maar wel heel laagdrempelig en gevaarlijk voor de democratie, vindt De Jonge: "Met de aanscherping willen we het grote grijze gebied dat er nu is in een scherper zwart-wit indelen."

Het voorstel gaat nu eerst voor advies naar de Raad van State en geldt dus nog niet bij de komende Tweede Kamerverkiezingen. "Maar dit is wel een mooi moment om nog eens te onderstrepen wat wel en niet mag", zegt de minister.

Twee weken geleden noemde de Kiesraad uitspraken van Forum voor Democratie-leider Baudet onwenselijk. Die riep zijn achterban onlangs op via volmachten namens anderen te stemmen. De Kiesraad zei toen desgevraagd dat het aan het Openbaar Ministerie is om te bepalen of dat strafbaar is. Bij de verkiezingen van 2021 speelde een soortgelijke kwestie rond Baudet. Het OM vond toen dat er geen bewijs was van ronselen.

In aanloop naar de Tweede Kamerverkiezingen interviewt Nieuwsuur de lijsttrekkers van de veertien grootste politieke partijen. In deze speciale verkiezingsuitzendingen ontleden we de partijen aan de hand van hun verkiezingsprogramma's en stemgedrag. Kiezers uit eigen kring komen aan bod met verwachtingen, ambities en kritiek.

Vanavond staat de hele uitzending in het teken van de Partij voor de Dieren. Lijsttrekker Esther Ouwehand is te gast.

Kijk hier alle vorige interviews terug.

Van haar achterban krijgt SP-leider Lilian Marijnissen alle steun, maar de mensen daarbuiten lijkt ze minder te bereiken met haar boodschap. Haar politieke ideeën komen niet van de grond, jongeren voelen zich niet verbonden met de partij en politieke successen lijken niet te beklijven bij de kiezer. Hoe denkt Marijnissen het tij deze verkiezingen te keren?

Uit een enquête van Ipsos in opdracht van Nieuwsuur blijkt dat 70 procent van de SP-achterban Lilian Marijnissen de beste leider van de SP vindt. 26 procent antwoordde neutraal op deze vraag. Met andere woorden: de overgrote meerderheid van haar partij vindt haar in ieder geval niet óngeschikt als lijsttrekker.

Toch heeft Marijnissen sinds haar aantreden eind 2017 alleen maar electorale verliezen geleden, zowel op landelijk, regionaal als Europees niveau. En ook in de meest recente peilingen staat ze op zetelverlies. De SP heeft nu negen zetels in de Tweede Kamer, maar wordt gepeild op vijf. De SP is een relatief populaire partij bij ouderen - 14 procent van de 60-plusser stemt op de partij - maar jongere kiezers laten de partij links liggen. Slechts 4 procent van de kiezers onder de 45 stemt SP.

Toch sluit Marijnissen meeregeren niet uit, zegt ze in Nieuwsuur. Ze ziet ministersposten voor zich voor SP-leden Agnes Kant en Renske Leijten, maar denkt ook dat de post van Sociale Zaken en Volksgezondheid haarzelf "wel zouden liggen". "De gedachte dat je als politiek leider in de Tweede Kamer blijft zitten, is eigenlijk wel mijn uitgangspunt, maar je weet nooit hoe het in de formatie loopt. Er is genoeg te doen."

De SP staat van oudsher bekend als de partij die letterlijk tussen de mensen staat in de wijken en de fabrieken. Een nieuwe vorm van succesvol actievoeren lijkt de partij nog niet te hebben gevonden. Een protestactie tegen de winsten van supermarkten, een petitie om energiebedrijven te nationaliseren en een petitie om alle zorgverzekeraars op te heffen: het is een greep uit de acties van de SP in de afgelopen jaren. Maar landelijk is voor geen van deze plannen een politieke meerderheid.

Marijnissen zegt dat er in verschillende provincies wel degelijk stappen zijn gezet voor het deprivatiseren van de energiesector. Bijvoorbeeld in Limburg: "In het provinciebestuur, waar de SP in zit, is in het coalitieakkoord gekomen dat er gekeken moet worden naar de inrichting van een provinciaal energiebedrijf."

Met name grote hervormingen in de gezondheidszorg zijn al jaren een stokpaardje voor de SP. De partij wil alle commercie uit de zorg halen en een Nationaal Zorgfonds oprichten. Sinds 2016 zijn voor dat plan 250.000 handtekeningen ingezameld. In de Kamer lijkt de SP steeds tegen een muur van onhaalbaarheid op te lopen.

"Het bijzondere is: in het land is die meerderheid er wel", zegt Marijnissen. "Maar de afgelopen jaren was er een rechtse politiek die nog steeds, ondanks de mooie woorden, niet die beweging maakt naar het terugdringen van de marktwerking in de zorg."

Maar ook experts zijn niet onverdeeld enthousiast over een Nationaal Zorgfonds. "Op zich is het heel sympathiek om de zorgtaken bij de overheid neer te leggen", zegt Xander Koolman, gezondheidseconoom aan de Vrije Universiteit. "Maar een systeemwisseling is ontzettend duur. Dit kan zomaar 100 miljard euro kosten."

Marijnissen zet vraagtekens bij dit bedrag en noemt de miljardenfondsen die zijn opgetuigd voor klimaat en stikstof. "Dat geld zouden we liever inzetten om in de toekomst van die macht van zorgverzekeraars af te zijn, de zeggenschap terug te leggen waar die hoort en te voorkomen dat de zorgkosten exploderen."

Vmbo-docent Duits Erik Slotboom stemt steevast SP, maar twijfelt nu. Hij roemt het werk dat de SP, met name oud-Kamerlid Renske Leijten, heeft gedaan in de onthullingen rondom de toeslagenaffaire. Hij vraagt zich af waarom dit niet aan de SP is blijven plakken, maar wel aan Pieter Omtzigt.

Voormalig SP-Kamerlid Renske Leijten was, naast Pieter Omtzigt, het politieke gezicht van de toeslagenaffaire, maar nadat het kabinet in 2022 was gevallen over dit schandaal, leverde het de SP geen verkiezingswinst op. De partij verloor vijf zetels.

Marijnissen wijt dit aan bescheidenheid in haar partij. "Dat moeten we duidelijker laten vallen. Mensen denken toch: als ik op de SP stem, gaan ze er dan wel voor, of wordt het toch weer de oppositie? We hebben laten zien dat we vanuit de oppositie absoluut meerwaarde hebben, maar ook daar hebben we nog wat te winnen."

We spraken met Marijnissen ook over pijnpunten van de SP op lokaal niveau en over het betrekken van rijke linkse mensen bij de partij. Kijk hier het hele gesprek terug:

Het kabinet verwacht dat dit jaar minder asielzoekers naar Nederland komen dan tot nu toe is voorspeld. Er zijn nieuwe prognoses en volgens het 'maximale' scenario ligt het aantal rond 68.000 asielzoekers. In april was dat 76.000.

De cijfers staan in de zogenoemde Meerjaren Productie Prognose (MPP), die de NOS heeft ingezien. Demissionair staatssecretaris Van der Maat van Asielzaken presenteert de cijfers morgen in de ministerraad.

Het kabinet verwacht in 2023 op een getal tussen de 45.000 (laagste prognose) en 60.000 (middelste prognose) uit te komen. Dat is in ieder geval meer dan precies een jaar geleden werd voorspeld; daar werd uitgegaan van 50.650 asielzoekers, exclusief Oekraïners.

In het document staat ook dat de asielopvang nog steeds overvol zit. Er zijn zo'n 60.000 opvangplekken, maar zo'n 16.000 worden bezet door statushouders die eigenlijk moeten doorstromen naar een andere woning. "Het aantal asielzoekers is nog altijd hoog en de doorstroom en uitstroom blijven achter bij wat nodig is", staat in de MPP.

Hij maakt te weinig keuzes, komt met te weinig financiële onderbouwing van zijn plannen en is te conservatief. VVD-lijsttrekker Yesilgöz en GroenLinks-PvdA-lijsttrekker Timmermans openen in gesprekken met de NOS de aanval op NSC-leider Omtzigt.

Yesilgöz vindt dat Omtzigt een aantal "oerconservatieve ideeën" heeft, onder meer over de rechten van vrouwen. Timmermans mist bij Omtzigt duidelijkheid over waar hij met zijn partij heen wil. "Als je de ambitie hebt om het land te besturen moet je ook keuzes maken."

De NOS sprak Yesilgöz aanvankelijk over haar kritiek op het bezoek van SGP-leider Stoffer aan een abortuskliniek vandaag. Ze zei "klaar" te zijn met dit "oerconservatieve gedoe om vrouwen te gaan belagen voor een abortuskliniek".

Gevraagd wat ze ervan vindt dat Omtzigt deze week de SGP als optie noemde voor een coalitie over rechts, met VVD, CDA, BBB en JA21, zei Yesilgöz dat ze zich "nu en na de verkiezingen altijd zal uitspreken tegen oerconservatieve ideeën" die ze "wel bij meer partijen" ziet, "ook bij de NSC van Omtzigt".

Volgens de VVD-lijsttrekker heeft Omtzigt conservatieve ideeën over de rechten van vrouwen en gaat het over regelingen waardoor gezinnen worden gestimuleerd "dat er eentje thuisblijft".

Volgens haar kan "dit land niet terug in de tijd gaan, we moeten vooruit":

In een reactie zegt Omtzigt tegen de NOS dat hij de uitspraak "terug in de tijd" niet te rijmen vindt met zijn verkiezingsprogramma. Hij wijst erop dat zijn partij het huidige beleid rond medisch-ethische thema's bijvoorbeeld evenwichtig vindt. De NSC noemt in het verkiezingsprogramma het abortusbeleid evenwichtig, maar Omtzigt stemde wel voor een SGP-voorstel om de vijf dagen bedenktijd bij abortus te behouden.

GroenLinks-PvdA-leider Timmermans hekelt het uitblijven van duidelijke keuzes van NSC. Zo mist hij duidelijkheid over het verhogen van het minimumloon. "Wij maken de keuze om vermogenden meer te laten betalen. Dat doen we zodat we het minimumloon flink kunnen verhogen naar 16 euro. Die keuze wil Omtzigt niet maken En wat hij wel wil, weten we niet."

NSC liet het verkiezingsprogramma niet doorrekenen door het Centraal Planbureau (CPB). Er was geen tijd voor en Omtzigt heeft veel bezwaren tegen de economische modellen die het CPB gebruikt. Die opstelling kwam hem in het RTL-debat van afgelopen zondag op felle kritiek te staan van Yesilgöz. Zij vergeleek dit met "een menukaart zonder prijzen". Omtzigt suggereerde toen dat hij nog wel met een eigen overzicht zou komen van zijn keuzes, maar nam dat gisteren in het programma Dit is de Dag terug.

Timmermans noemt dat "niet sterk". "Hij heeft aan mevrouw Yesilgöz beloofd met een lijstje te komen, vervolgens komt hij toch niet met een lijstje. Hij vindt dat Omtzigt het niet gemakkelijk maakt om te beoordelen wat zijn plannen voor het land zijn.

Timmermans stelt dat iemand die wil besturen moet kunnen kiezen:

In de laatste versie van de Peilingwijzer tekent zich twee weken voor de verkiezingen een top 2 af. NSC met 25 tot 31 zetels en de VVD met 26 tot 30 zetels gaan aan kop, terwijl GroenLinks-PvdA met 21 tot 25 zetels achterblijft. De Peilingwijzer is een gewogen gemiddelde van de peilingen van I&O Research en Ipsos/EenVandaag.

Mocht Omtzigt bij de verkiezingen op 22 november de grootste worden en toch geen premier willen worden, dan moet hij er niet op rekenen dat Yesilgöz bereid is dat wel te worden. Nu laat de VVD-politica weten dat absoluut niet van plan te zijn.

"Ik heb haar ook helemaal niets gevraagd", zegt Omtzigt daarover. En op de vraag die hij bijna dagelijks krijgt of hij nu premier wil worden of niet laat hij vandaag weten dat het nog steeds zijn "stellige voorkeur" heeft om fractievoorzitter te worden. Vóór 22 november gaat hij in elk geval geen duidelijkheid geven over het premierschap.

Projectontwikkelaars en bouwers die de komende twee jaar huizen bouwen in het middensegment mogen de komende tien jaar 10 procent meer huur gaan vragen. Dat was 5 procent.

Demissionair minister De Jonge past op dit punt zijn wetsvoorstel voor huurregulering aan, de Wet Betaalbare Huur. De maximale huurprijs voor de middenhuur gaat dan van 1123 euro naar maximaal 1235 euro.

Ontwikkelaars krijgen ook een gunstiger puntensysteem waardoor zij meer huur mogen vragen als ze hun pand hebben verduurzaamd of op andere manieren hebben verbeterd.

Het wetsvoorstel ligt nu voor advies bij de Raad van State, maar De Jonge wil daar niet op wachten met zijn wijzigingen. Hij wil de sector zo snel mogelijk duidelijkheid geven zodat zij doorgaan met investeren en het bouwen van woningen.

De Jonge wilde de wet op 1 januari laten ingaan, maar dat is niet meer haalbaar. De (nieuwe) Tweede Kamer en de Eerste Kamer moeten er nog over besluiten. Ook de huurcommissie en andere uitvoerende partijen hebben meer tijd nodig.

De streefdatum is nu 1 juli 2024. Alles is ook afhankelijk van de uitslag van de verkiezingen op 22 november, omdat de wet niet bij alle politieke partijen goed valt.

In aanloop naar de Tweede Kamerverkiezingen interviewt Nieuwsuur de lijsttrekkers van de veertien grootste politieke partijen. In deze speciale verkiezingsuitzendingen ontleden we de partijen aan de hand van hun verkiezingsprogramma's en stemgedrag. Kiezers uit eigen kring komen aan bod met verwachtingen, ambities en kritiek.

Vanavond staat de hele uitzending in het teken van de SP: wat heeft de partij bereikt en waar staat de partij nu? Lijsttrekker Lilian Marijnissen is te gast.

Kijk hier alle vorige interviews terug.

De Hogeschool Saxion heeft het contract van docent en voormalig kandidaat-Kamerlid van de BBB Jasper Rekers per direct opgeschort. Aanleiding daarvoor is het eerdere nieuws dat Rekers gedurende twee jaar via Twitter anoniem haatberichten verspreidde. Volgens een woordvoerder is het contract in samenspraak met de docent opgezegd.

Rekers was eerder al door de hogeschool geschorst, maar de onderwijsinstelling gaf aan nog een gesprek met het aspirant-Kamerlid aan te willen gaan. "Samen is geconstateerd dat het handelen van de docent heeft geleid tot een complexe arbeidsrelatie waardoor deze niet meer houdbaar is", laat een woordvoerder van de hogeschool aan persbureau ANP weten.

De tweets van Rekers kwamen twee weken geleden aan het licht, toen het ANP over de kwestie berichtte. Via het socialemediaplatform X verstuurde Rekers lange tijd beledigende en dreigende berichten: zo maakte hij politici online onder meer uit voor "kindermishandelaar" en "pharmahoer".

Geconfronteerd met de berichtenstroom nam de BBB afstand van Rekers' uitspraken. Het kandidaat-Kamerlid zelf liet weten dat hij zijn zetel niet in zou nemen, als hij bij de Tweede Kamerverkiezingen op 22 november verkozen zou worden.

Rekers, die ook een bedrijfsadviesbureau heeft, stond op de dertiende plaats op de kandidatenlijst van BBB. Omdat de kandidatenlijst al vaststaat, kon hij niet meer van de lijst worden gehaald.

Hij was parttime verbonden aan de hogeschool in Enschede, waar hij les gaf bij de academie School of Commerce & Entrepreneurship. Tegen het ANP zegt de onderwijsinstelling niets gemerkt te hebben van het online wangedrag van de docent.

Tijdens de pandemie stuurde Rekers vanaf het account Verzet op Links tussen eind 2020 en eind 2022 honderden tweets. Hij schold publieke figuren zoals politici en journalisten daarin onder meer uit voor fascist, vergeleek hen met nazi's en riep op tot tribunalen en opstanden.

Zo noemde hij Mark Rutte "NSB'er", zorgminister Ernst Kuipers "kindermishandelaar" en "oorlogsmisdadiger". Ook organisaties als de Gezondheidsraad, NOS en RTL Nieuws moesten het ontgelden.

Eenmaal geconfronteerd met de berichten zei hij tegen persbureau ANP spijt te hebben en zich een deel niet te kunnen herinneren.

Het kabinet moet opnieuw naar de tekentafel met het wetsvoorstel dat ervoor moet zorgen dat mensen minder hard gestraft worden als ze een fout maken bij het aanvragen van toeslagen. Dat stelt de Raad voor de rechtspraak in een kritisch advies.

Met de wet moet er een einde komen aan de hoge standaardboetes die worden opgelegd als mensen onbedoeld een fout maken. In plaats daarvan moeten ambtenaren de mogelijkheid krijgen om bijvoorbeeld te kijken naar persoonlijke omstandigheden van uitkeringsgerechtigden. In het nieuwe wetsvoorstel staat bijvoorbeeld dat ambtenaren ook een waarschuwing mogen geven als iemand een fout maakt.

Eerder dit jaar werd het wetsvoorstel door de inmiddels demissionaire ministers Van Gennip (Sociale Zaken) en Schouten (Armoedebeleid) gepresenteerd. Maar de Raad, die het kabinet adviseert over wetskwesties, oordeelt dat het voorstel onvoldoende is en wil dat het kabinet de conceptwet grondig herziet.

De belangrijkste kritiek van het adviesorgaan richt zich op de terugvordering van uitkeringen. Uitkeringsinstanties zijn verplicht om onterecht verstrekte uitkeringen terug te halen. Maar in het nieuwe wetsvoorstel, zo zegt de Raad, staat niets daarover opgenomen. "Het gaat er in zo'n wet dus ook om in wat voor termijnen je int, of wanneer kwijtschelding mag. Dat blijft nu onduidelijk", zegt Henk Naves, voorzitter van de Raad voor de rechtspraak, tegen de Volkskrant.

Het adviesorgaan wijst erop dat er wel een andere wet in de maak is die de terugvordering moet regelen. Maar de samenhang tussen die voorstellen ontbreekt. "Het grotere geheel is onvoldoende in beeld en bestaande regelgeving is uit het oog verloren", schrijft de Raad in een toelichting. Naves waarschuwt ervoor dat het nieuwe wetsvoorstel burgers zelfs verder in de financiële problemen kan brengen.

Uitgangspunt van het voorstel - voluit het concept wetsvoorstel Handhaving sociale zekerheid - is dat ambtenaren meer mogelijkheden krijgen om op te treden wanneer er problemen ontstaan bij het aanvragen van toeslagen. Zo moeten ambtenaren de mogelijkheid krijgen om af te zien van straf of een voorwaardelijke boete of een waarschuwing op kunnen leggen.

Het demissionaire kabinet kwam met de nieuwe wetgeving na het toeslagenschandaal. Daarbij werden honderden burgers gedupeerd omdat zij onterecht als fraudeur werden gezien. Eerder schreven de demissionaire ministers Van Gennip en Schouten dat het uitgangspunt van de nieuwe wet moet zijn dat iemand een uitkering aanvraagt omdat dat nodig is, niet om misbruik van het systeem te maken. "Iemand die een uitkering aanvraagt moet dus met vertrouwen worden bejegend", schreven zij eerder.

De ministers hebben nog niet gereageerd op de kritiek van de Raad voor de rechtspraak.

Twee weken voor de verkiezingen tekent zich in de Peilingwijzer een top 2 af. NSC met 25 tot 31 zetels en de VVD met 26 tot 30 zetels gaan aan kop, terwijl GroenLinks-PvdA met 21 tot 25 zetels achterblijft. De Peilingwijzer is een gewogen gemiddelde van de peilingen van I&O Research en Ipsos/EenVandaag.

Volgens Tom Louwerse, de maker van de Peilingwijzer, was er twee weken geleden nog geen duidelijk verschil tussen GroenLinks-PvdA enerzijds en de VVD en het NSC anderzijds, en is dat er nu met vijf zetels wel.

Daarbij gaan bij Ipsos/EenVandaag VVD en NSC aan kop, met 28 respectievelijk 26 zetels, en staat GroenLinks-PvdA daar duidelijk achter met 22 zetels, terwijl bij I&O Research NSC met 29 zetels drie zetels groter is dan de VVD, die weer 2 zetels groter is dan GroenLinks-PvdA.

Louwerse zegt dat de peilingen in elk geval geen Timmersmans-effect laten zien. "De combinatie GroenLinks-PvdA staat in de Peilingwijzer ongeveer net zo hoog als vóórdat de partijen besloten een gezamenlijke lijst te vormen. Ze staan al bijna het hele jaar op hetzelfde niveau."

Onderzoeker Asher van der Schelde van I&O zegt dat uit het kiezersonderzoek van zijn bureau naar voren komt dat Frans Timmermans voor de kiezers niet erg overtuigend is. Bovendien draait de campagne niet om klimaatverandering, een thema waarop GroenLinks-PvdA goed scoort.

Pieter Omtzigt doet het bij de kiezers juist goed. Zowel bij College Tour als bij het RTL-debat vonden kiezers hem blijkens onderzoek van I&O het meest overtuigend. 53 procent vond hem in het RTL-debat de beste, tegen slechts 14 procent voor Timmermans. Dilan Yesilgöz zit daar met 36 procent tussen.

Zij doet het vooral volgens haar eigen kiezers goed. Ze wordt ervaren als duidelijk en realistisch.

De partij van Omtzigt heeft volgens het I&O-onderzoek ook de meeste mogelijkheden om door te groeien. Van der Schelde vindt dat wel verrassend. "Omtzigt trekt kiezers van links en rechts, dat is moeilijk bij elkaar te houden. We hielden er rekening mee dat hij wat zou verliezen zodra zijn programma bekend werd, maar we zien juist dat veel mensen die nog geen voorkeur hadden nu ook voor hem kiezen."

Welke invloed het heeft dat Omtzigt nog niet weet of hij premier wil worden, is niet duidelijk. Daar heeft I&O geen onderzoek naar gedaan. Van der Schelde vindt dat Omtzigt dit slim aanpakt. "Stel dat hij geen premier wil worden, dan moet hij iemand aanwijzen, en dan bestaat de kans dat mensen zeggen dat het voor hen niet meer hoeft."

Een gelopen race is het nog niet. Ook GroenLinks-PvdA heeft nog groeipotentieel en kan vooral kiezers winnen die nu D66 of Volt denken te stemmen.

Het verleden heeft geleerd dat er in de laatste week nog flinke verschuivingen kunnen komen, zegt Tom Louwerse. "We hebben in Nederland een korte campagne, waardoor er op het laatst vaak nog wel wat verandert. In 2021 zag je dat D66 in de laatste week ineens omhoogging. En in 2017 liet de VVD de PVV aan het slot duidelijk achter zich."

De PVV staat nu in de Peilingwijzer op 16-20 zetels. "Na een stijging stabiliseert het zeteltal van de PVV zich rond de koers die ze vorige keer ook hadden. Een echte doorbraak blijft uit", aldus Louwerse.

BBB zakt duidelijk verder weg en staat nu op 7-11 zetels. Louwerse constateert dat NSC en BBB electorale concurrenten zijn en dat NSC die strijd nu duidelijk aan het winnen is.

De partij van Caroline van der Plas is zelfs zo ver weggezakt dat ze op min of meer gelijke hoogte staat met D66, dat op 6-10 zetels staat. Dat verschil valt binnen de foutmarge.

De Partij voor de Dieren staat op 6-8, en wordt gevolgd door de SP met 4-6 zetels, en Volt, FVD, CDA, Denk en de ChristenUnie die alle op 3-5 staan.

De SGP staat op 2-4 en JA21 is gezakt naar 0-2 zetels. BIJ1 en 50Plus staan op 0 tot 1 zetel.

Aan de teloorgang van het CDA lijkt voorlopig nog geen einde te komen. Ondanks rapport op rapport met analyses van wat er voorheen misging, weet de partij kiezers nog steeds niet te overtuigen. Maar volgens lijsttrekker Henri Bontenbal zal zijn partij "nog wel eens kunnen gaan verrassen".

"Het CDA heeft de afgelopen jaren te veel water bij de wijn gedaan." Bontenbal wil het CDA weer een duidelijk profiel geven, zegt hij in een verkiezingsgesprek bij Nieuwsuur.

De kersverse CDA-lijsttrekker erft een partij die door zijn voorganger Wopke Hoekstra nog verder in verval is gestort. Als nieuwe lijsttrekker wacht hem een zware klus. Zelf zegt hij dat het "frisser en compromislozer" zal zijn.

Het CDA, ooit een brede volkspartij, hamert op "waarden en normen" en pleit voor een "fatsoenlijk land". De komende verkiezingen zijn het zoveelste hoofdstuk waarin de partij zegt dat ze haar leven gaat beteren. Bontenbal schermt met vernieuwing en wil van het CDA ook een klimaatpartij maken. Maar gelooft de achterban dat allemaal nog?

De natuurlijke CDA-achterban komt van het platteland, en bestaat ook uit boeren. De tragiek is dat het gedachtegoed van die achterban lijkt te floreren als nooit tevoren. Maar mensen komen volgens de peilingen niet meer uit bij het CDA, maar bij nieuwkomers als NSC van Pieter Omtzigt en BBB van Caroline van der Plas. Die partijen lijken het CDA-verhaal veel beter te verkopen.

Toch vindt Bontenbal dat het CDA nog steeds "nodig is in het politeke spectrum". "Kunnen die nieuwe partijen het wel waarmaken? Wij zijn als partij geworteld, ook in lokaal bestuur."

Van de 54 zetels die de partij in de jaren 80 had, heeft het CDA er in de Tweede Kamer nu nog vijftien. Na de verkiezingen van 22 november voorspellen de peilingen dat daar slechts een handjevol van overblijft. Van de 15 huidige CDA-Kamerleden zijn er inmiddels 11 vertrokken of zullen de Haagse deur na de verkiezingen achter zich dichttrekken.

Bontenbal: "Ik vertegenwoordig een brede partij. Met een boerin op nummer 2 en mensen die uit heel Nederland komen. Ik ben de kopman van deze brede club mensen. En ik wil mijn stempel gaan drukken op het CDA-verhaal. Zodat mensen weer zien waar we voor staan."

Boer Henry Fox is zijn vertrouwen in het CDA helemaal kwijtgeraakt. Hij was 25 jaar lang lid. "Op het moment dat ze hier het erf afrijden, zijn ze het vergeten. Nooit hoorde ik iets terug. We hebben alle praatjes de afgelopen jaren al gehoord, maar het heeft ons niets opgeleverd." De melkveehouder uit Twente overweegt nu op NSC of BBB te stemmen. "CDA kiest steeds voor de natuur boven de landbouw."

Bontenbal snapt de frustratie en geeft toe dat het (demissionaire) kabinet de sector met een doelstelling tegen de muur heeft gezet. Hij wil opnieuw proberen een landbouwakkoord te sluiten. "Dit gaat over de boeren en over milieu, die komen samen in dat akkoord. De overheid is topdown dingen gaan bedenken, terwijl er in de sector genoeg ideeën zijn voor een transitie."

Ook zegt hij dat boeren twee jaar lang geen perspectief is geboden. "We hadden harder moeten duwen en schreeuwen, misschien. Het probleem is niet weg. Gaan andere partijen dan iets heel anders doen? Er is geen makkelijke weg uit deze crisis."

Op de partij van Pieter Omtzigt - NSC dat op inhoudelijk gebied een grote concurrent is - heeft Bontenbal kritiek. "NSC agendeert niet en legt geen hoopvolle agenda neer. Die partij analyseert alleen de problemen, maar biedt geen oplossing. Als het vertrouwen in de politiek laag is, moeten we zorgviuldig zijn en wantrouwen niet verder aanwakkeren."

In Nieuwsuur kreeg Bontenbal ook kritiek namens de jongeren. Niels Honkoop, tot vorig jaar CDA-raadslid in Gouda en eerder vice-voorzitter van CDA-jongeren, heeft zijn lidmaatschap opgezegd en twijfelt aan de koers van de partij. Het hameren op een fatsoenlijk Nederland is hem in het verkeerde keelgat geschoten. "Er is een reden voor mensen om cynisch naar de politiek te kijken: Groningen, de toeslagenaffaire, de woningnood. Het CDA was er altijd bij. En nu is er weer een new kid on the block die het allemaal anders gaat doen?"

Bontenbal vindt dat zijn partij eerder de koers had moeten verleggen, maar gelooft heilig dat het CDA terug kan komen. "Onze filosofie is precies wat mensen nodig hebben en natuurlijk moeten we het gaan waarmaken. Vertrouwen komt te voet en gaat te paard. Het CDA is niet dood en begraven, maar komt er weer bovenop."

Een belangrijke pijler onder het klimaatbeleid van de vorige regering zijn de afspraken met de grootste CO2-uitstoters van Nederland. Met normen en verplichtingen, maar ook met drie miljard subsidie wil de regering deze industrieën helpen te vergroenen. Een idee uit de koker van Bontenbal. Wat is daarop zijn antwoord? Bekijk hier het hele gesprek terug:

Het bestuur van de Partij voor de Dieren krijgt van de rechter gelijk in een zaak die was aangespannen door de integriteitsfunctionaris van de partij.

Die vond het onterecht dat de partij in een persbericht sprak van een onjuiste en onzorgvuldige manier van behandelen van de meldingen tegen lijsttrekker Esther Ouwehand.

Maar de rechter is het daar niet mee eens en vindt dat de partij dat wel mag zeggen, al was het beter geweest als de integriteitsfunctionaris daar vooraf van op de hoogte was gesteld.

Op 6 oktober maakte het partijbestuur bekend dat de klachten die tegen Ouwehand waren ingediend van het oude bestuur kwamen en onterecht waren. Ouwehand was door dat bestuur aan de kant gezet.

Het nieuwe bestuur concludeerde na onderzoek van de klachten en extern en juridisch advies dat Ouwehand geen integriteitsschendingen had begaan.

Nederland stuurt een marineschip richting Gaza om te kunnen helpen bij evacuaties en de toevoer van noodhulp. Demissionair minister van Defensie Ollongren heeft dat bekendgemaakt bij haar bezoek aan Cyprus. Dat EU-land wil een humanitaire zeecorridor instellen naar de Gazastrook.

"Het is nog niet zeker of het tot een inzet komt. Maar we sturen het schip alvast die kant op", zegt een woordvoerder van de Koninklijke Marine. De opties voor een humanitaire corridor worden nog afgewogen. "Als er een corridor in werking treedt dan zijn we alvast in gebied aanwezig."

Zr.Ms. Holland vertrekt waarschijnlijk halverwege deze maand naar het oostelijke deel van de Middellandse Zee. Het ruim honderd meter lange patrouilleschip doet volgens Defensie ongeveer anderhalve week over de reis. Mogelijk meert het schip aan in Cyprus, maar het kan ook op zee blijven wachten.

In de Gazastrook, waar Israël dagelijks luchtaanvallen uitvoert, woedt een humanitaire crisis. Defensie noemt de situatie zeer ernstig en wil een bijdrage leveren aan de noodhulp voor Gazanen. "Het verruimen en versnellen van de toegang tot het gebied over land heeft daarom prioriteit."

De enige toegang tot Gaza over land is via Egypte. Maar via de grensovergang bij Rafah komen maar mondjesmaat voedsel, medicijnen en water de Palestijnse enclave binnen. Cyprus, dat zo'n 350 kilometer ten noorden van Gaza ligt, wil daarom via zee noodhulp leveren.

De Cypriotische president Christodoulides presenteert morgen zijn plan voor de zeecorridor in Parijs. Daar komen EU-leiders bijeen om de humanitaire crisis te bespreken. Premier Rutte sprak vanmiddag met de Israëlische premier Netanyahu en in dat gesprek ging het ook over dit plan, zei Rutte na afloop.

Nederland is momenteel met twee C-130 transportvliegtuigen aanwezig op Cyprus. Deze toestellen kunnen mogelijk ook worden ingezet voor evacuaties of het leveren van noodhulp. Defensie benadrukt dat ook "opties door de lucht" worden overwogen.

In totaal zijn zo'n 200 Nederlandse militairen tijdelijk gestationeerd op Cyprus. Minister Ollongren bracht vandaag een bezoek aan deze eenheid.

Momenteel zijn er geen Nederlandse marineschepen in de Middellandse Zee. Er zijn wel Franse, Amerikaanse en Italiaanse schepen in het oostelijke deel vanwege de oorlog tussen Israël en Hamas.

"Er zijn al best wat grote schepen met andere capaciteiten", zegt de marinewoordvoerder. Welke rol de Holland bij aankomst krijgt, hangt af van omstandigheden.

"Patrouilleschepen zijn geschikt voor evacuaties op kleinere schaal", legt de marinewoordvoerder uit. Ze zijn volgens hem ook nuttig voor het leveren van noodhulp. De Zeeland, het zusterschip van de Holland, heeft bijvoorbeeld noodhulp geleverd in Caribisch gebied in de nasleep van orkaan Irma in 2017.

Partijen reageren verschillend op de doorrekening van de verkiezingsprogramma's door het Centraal Planbureau. Daarbij benadrukken ze vrijwel allemaal de punten waarin zij er relatief goed vanaf komen. En partijen die aan de doorrekening hebben deelgenomen, leveren kritiek op de partijen die niet hebben meegedaan.

VVD-lijsttrekker Yesilgöz noemt het 'goed' dat acht partijen hun keuzes hebben laten doorrekenen. Zij onderstreept dat de VVD investeert om de vaste lasten te laten dalen: "Ook zorgen we ervoor dat we ons land veiliger maken door te investeren in politie en defensie."

D66-voorman Jetten vindt het teleurstellend dat "virtueel de helft van de zetels in de peilingen" het programma niet heeft laten doorrekenen. Hij wijst er onder meer op dat zijn partij fors investeert in onderwijs en dat zijn partij kinderarmoede meer dan halveert.

GroenLinks-PvdA-fractievoorzitter Klaver zegt dat hij net als sommige anderen aanmerkingen heeft op de manier waarop het CPB werkt. "Maar het is toch belangrijk om de plannen door te laten rekenen. Want iedereen wordt langs dezelfde meetlat gelegd." Hij benadrukt dat GroenLinks-PvdA de klimaatambities haalt en tegelijk de bestaanszekerheid versterkt en roept NSC-leider Omtzigt op alsnog berekeningen te laten maken.

Maar NSC is niet van plan zelf nog met een nader financieel lijstje te komen, laat kandidaat-Kamerlid Van Hijum desgevraagd weten. De partij is wel bereid antwoord te geven op specifieke vragen.

Ook CDA-Kamerlid Van den Brink benadrukt dat de kiezers nu duidelijkheid hebben hoe zijn partij de rekening betaalt en welke investeringen het CDA doet. "Ook na de hele eerdere discussie over 'gratis bier' geven wij die duidelijkheid wel."

Hij wijst er onder meer op dat het CDA gezinnen meer bestaanszekerheid geeft en dat de partij fors in de regio investeert. De christendemocraten willen het minimumloon laten stijgen met de inflatie en niet extra, zoals veel andere partijen wel voorstellen.

ChristenUnie-Kamerlid Grinwis onderstreept dat bij zijn partij de armoede in Nederland het meeste daalt. "En de kosten voor arbeid bij bedrijven stijgen bij de ChristenUnie minder snel dan als we niks zouden doen."

Volt wil een radicale versimpeling van het sociaal-fiscale stelsel. "Dit laat zien dat die stelselwijziging kan en positieve effecten heeft op alle inkomensgroepen", zegt lijsttrekker Dassen.

SGP-kandidaat Flach wijst erop dat zijn partij onder meer extra geld uittrekt voor gezinnen en eenverdieners, bijvoorbeeld door kindregelingen af te schaffen en te vervangen door een "kinderbijdrage". "Daardoor dalen de armoede en de kloof tussen een- en tweeverdieners."

JA21-voorman Eerdmans benadrukt dat alle werkende Nederlanders er met de voorstellen van de partij op vooruit gaan. JA21 is volgens de berekeningen van het CPB de enige deelnemer aan de verkiezingen waarbij de armoede toeneemt. De partij bekijkt nog of op dat punt de plannen kunnen worden bijgesteld.

Er moeten meer dijken, waterkeringen en dammen worden versterkt dan werd gedacht. In 2014 werd geschat dat het tot en met 2050 om ongeveer 1500 kilometer ging, nu blijkt het te gaan om zo'n 2000 kilometer.

De operatie gaat daardoor nog eens tientallen miljarden euro extra kosten: in plaats van de eerder geschatte 12,6 miljard euro is nu mogelijk 15,7 tot 32,9 miljard nodig, schrijft demissionair minister Harbers van Infrastructuur aan de Tweede Kamer.

Onder meer door betere meetmethodes is op meer plekken duidelijk geworden dat veel dijken niet voldoen aan de strengere normen die sinds 2017 gelden.

Ook is nu scherper in beeld hoe het klimaat zich tot en met 2050 zal ontwikkelen. Onder meer droogte speelt een rol bij hoe stevig dijken blijven, en in 2050 zal het vaker droog zijn

Van de 237 beoordeelde dijktrajecten voldoet ruim een kwart (26 procent) bij lange na niet aan de huidige normen. Het gaat dan onder meer om de dijktrajecten langs de Maas in Noord-Brabant en Gelderland. Ook in Limburg zijn sommige dijken in het noorden lang niet hoog en breed genoeg.