Sommige kabinetsleden die gisteren aanwezig waren bij de ministerraad voelden wel een beetje aankomen dat demissionair minister Veldkamp van Buitenlandse Zaken zou opstappen. Maar dat alle andere NSC-bewindspersonen zijn voorbeeld volgden, was voor de meesten een ware shock. Ze noemen het onverantwoord bestuur.

Dat blijkt uit gesprekken die de NOS heeft gevoerd met verschillende betrokkenen. Volgens hen was de sfeer in de nieuwe vergaderzaal op het tijdelijk ministerie van Algemene Zaken 's ochtends nog prima. Er werd gesproken over tien nieuwe wetten op het gebied van de belastingen, een belangrijk thema in de aanloop naar Prinsjesdag.

Pas na de lunch ging het over Israël en de oorlog in Gaza, en de manier waarop het kabinet daarmee wil omgaan. Al langer was duidelijk dat NSC'er Veldkamp, oud-diplomaat in Israël, het daar moeilijk mee had. Hij wilde strengere maatregelen tegen de regering-Netanyahu, vanwege het optreden in Gaza. Maar bij ministers van VVD en BBB vond hij weinig steun en zelfs tegendruk, zo zei Veldkamp na zijn aftreden.

Hij stond onder zware druk, erkennen betrokkenen. Ze wijzen op de posters die hulporganisatie Oxfam Novib verspreidde, met de beeltenis van Veldkamp en de vraag: " Waar is uw geweten?" Dat deed hem veel.

Bij de coalitiepartners valt te horen dat de discussie in de ministerraad nog volop gaande was en dat er zelfs een compromis in de maak was. NSC ontkent dat met klem, volgens die partij waren de teksten die er lagen volstrekt onvoldoende. Feit is dat Veldkamp op een gegeven moment opstond en de zaal verliet.

Andere ministers waren in de veronderstelling dat hij even tijd voor zichzelf nodig had. Ze spraken gewoon onderling door over het onderwerp. Maar Veldkamp liep rechtstreeks naar wachtende journalisten om zijn vertrek aan te kondigen.

"Dat hij was opgestapt hoorden premier Schoof en de vicepremiers via een medewerker van de Rijksvoorlichtingsdienst die mee had staan luisteren bij de interviews", zegt een betrokkene.

Bekijk hier hoe de dag verliep die leidde tot het vertrek van alle NSC-bestuurders uit het kabinet. Demissionair premier Schoof sprak van "een waardeloze dag":

Vervolgens gingen de ministers van VVD, NSC en BBB in eigen kring overleggen over de ontstane situatie. Dat NSC-leider Van Hijum daarop aankondigde dat alle andere ministers en staatssecretarissen van zijn partij het voorbeeld van Veldkamp zouden volgen, leidde tot "totale verbazing" bij de anderen.

Ze probeerden de NSC'ers nog over te halen door te wijzen op de bestuurlijke chaos die zou ontstaan door hun vertrek. Belangrijke dossiers als asiel, stikstof en het toeslagenschandaal zouden erdoor stil komen te liggen.

Bij NSC is te horen dat het scenario om allemaal op te stappen wel eens de revue heeft gepasseerd, maar dat het nooit serieus is doorgesproken. Desondanks staat ook vandaag iedereen nog achter dat besluit.

"De acties van de Israëlische regering staan haaks op internationale verdragen", zei partijleider Van Hijum gisteren. "Dan is een streep nodig."

Met Prinsjesdag en de Tweede Kamerverkiezingen in zicht heeft NSC gisteravond al zijn ministers en staatssecretarissen teruggetrokken uit het kabinet. "Dit is nooit eerder gebeurd", zegt hoogleraar parlementaire geschiedenis Bert van den Braak over het vertrek van een regeringspartij uit een demissionair kabinet.

De politieke crisis leidt tot onduidelijkheid hoe het nu verder moet. Er zijn acht posities te vullen voor de opgestapte NSC-ministers en -staatssecretarissen. Tijdelijke vervangers zijn inmiddels bekend.

Zo krijgt Mona Keijzer tijdelijk ook zeggenschap over Sociale Zaken en Werkgelegenheid. Ze begon haar termijn als minister van Volkshuisvesting en Ruimtelijke Ordening en kreeg na het opstappen van de PVV uit het kabinet ook al een deel van het migratiedossier onder zich.

'Onmogelijke combinaties'

"Dit lijkt me nogal een zware combinatie", zegt Van den Braak, ook al is het tijdelijk. Het doet hem denken aan de val van kabinet-Balkenende IV. Toen werd bijvoorbeeld CDA'er Hirsch Ballin naast minister van Justitie ook minister van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties.

"Twee van zulke zware posten zijn onmogelijk voor één minister. Voor even kan het misschien wel, maar op termijn moet men toch een vervanger zoeken." Hij vult aan dat sommige posten zich wel lenen voor samenvoeging nu het beleidswerk op een lager pitje staat sinds begin juni het kabinet is gevallen.

Bekijk hier hoe de dag verliep die leidde tot het vertrek van alle NSC-bestuurders uit het kabinet. Demissionair premier Schoof noemde het een 'waardeloze dag':

De twee resterende partijen in het demissionaire kabinet, VVD en BBB, kunnen topambtenaren of oud-ministers naar voren schuiven ter vervanging van NSC-bewindslieden. Die aanstellingen kunnen in principe snel worden geregeld; de Tweede Kamer hoeft er bijvoorbeeld niet mee in te stemmen.

Over iets meer dan twee maanden zijn er verkiezingen, dus de inwerktijd oogt beperkt. Maar de vele maanden durende formaties van de laatste kabinetten laten zien dat een demissionair kabinet nog lang in functie kan blijven. Rutte en zijn bewindslieden bleven nog bijna een jaar doorregeren na de val van Rutte IV.

Er kan in theorie zelfs een heel nieuw demissionair kabinet worden gevormd, zegt Van den Braak. "Maar over een maand moet er een begroting liggen, dus daar is eigenlijk geen tijd voor." Op 16 september is het Prinsjesdag, de dag waarop de Rijksbegroting wordt gepresenteerd.

Wie wil 'rompkabinetje' helpen?

Historicus Van den Braak vreest op de korte termijn voor een bestuurlijke impasse. BBB en VVD hebben samen maar 32 zetels en moeten dus op zoek naar steun voor hun plannen. "Het is maar de vraag of andere partijen bereid zijn dit rompkabinetje te hulp te komen. Dat moet misschien wel, maar het is niet zo makkelijk."

Op 29 oktober zijn er verkiezingen en partijen zijn in campagnetijd minder geneigd water bij de wijn te doen. Zowel voor de oppositie als de resterende coalitiepartijen ligt het gevoelig met wie men samenwerkt. "In verkiezingstijd zal het voor BBB en VVD niet prettig zijn om bijvoorbeeld hulp over links te zoeken. Dat zal hun positie ten opzichte van de PVV verslechteren." Omgekeerd zullen bijvoorbeeld CDA of D66 niet snel geneigd zijn het demissionaire kabinet te hulp te komen.

Politiek verslaggever Marleen de Rooy:

"Het is ongekend dat er gisteren zo veel ministersposten braak kwamen te liggen. Het herverdelen en combineren van posten betekent extra werk voor ministers en staatssecretarissen. En het het heeft natuurlijk ook gevolgen voor de mensen over wie het beleid gaat.

Denk aan de afhandeling van de toeslagenaffaire waar gedupeerde ouders op een oplossing wachten. Daar was men net gewend aan staatssecretaris Palmen, maar dat wordt nu iemand anders. Van Oostenbruggen moest de hervorming van de belastingen uitpuzzelen en verdedigen tegenover de Kamer. Dit zijn heel moeilijke dossiers om zomaar in te stappen en die liggen nu allemaal even stil.

De grootste zorgen zijn er over Binnenlandse Zaken, Buitenlandse Zaken en Sociale Zaken. Dat zijn enorme portefeuilles. Zo is de combinatie van Defensie met nu ook Buitenlandse Zaken voor Brekelmans in deze geopolitiek onzekere tijden ondoenlijk.

Je hoort bij de overgebleven ministers dat het een onverantwoorde stap is van NSC. Die partij stelt dat hun bestuurders niet geloofwaardig verder konden gaan als het kabinet niet meer actie ondernam tegen Israëls acties in Gaza. Maar bij NSC speelde meer, zo is te horen. Sinds de behandeling van de asielwetten is er veel wantrouwen richting VVD en BBB. Voor NSC was dit de druppel."

Nieuwsuur is vanavond niet op NPO 2, maar op NPO 1. We beginnen zoals altijd op het vertrouwde tijdstip 21.30 uur.

Hoe nu verder met het kabinet?

Onze uitzending staat volledig in het teken van de bijzondere situatie in politiek Den Haag. Twee maanden nadat de PVV uit het kabinet stapte, doet NSC hetzelfde. Demissionair minister Veldkamp vertrok omdat hij collega-ministers zijn maatregelen tegen Israël blokkeerden, vervolgens verklaarden de andere NSC-ministers en -staatssecretarissen zich solidair.

Waar ging het precies mis? En hoe moet het verder nu het kabinet alleen nog leunt op de 32 Kamerzetels van de overgebleven partijen VVD en BBB?

We bespreken het met meerdere gasten in de studio: demissionair vicepremier Mona Keijzer (BBB), NSC-fractievoorzitter Nicolien van Vroonhoven, D66-partijleider Rob Jetten, hoogleraar staatsrecht Wim Voermans en politiek verslaggever Arjan Noorlander.

Na het vertrek van alle NSC-ministers is het demissionaire kabinet druk bezig met de vraag wie hun portefeuilles gaat overnemen, al dan niet tijdelijk. Duidelijk is inmiddels dat minister Keijzer (BBB), die naast haar oorspronkelijke portefeuille Wonen ook al een deel van het asielbeleid onder haar hoede heeft, Sociale Zaken van minister Van Hijum erbij gaat doen. Dat meldt de Rijksvoorlichtingsdienst (RVD).

Minister Hermans (VVD, Klimaat en Groene Groei) neemt Onderwijs erbij, dat vacant is door het vertrek van NSC'er Bruins. Justitieminister Van Weel (VVD) krijgt de portefeuille van minister Uitermark van Binnenlandse Zaken erbij.

Minister Tieman (BBB), die sinds twee maanden op Infrastructuur en Waterstaat zit, neemt Volksgezondheid over van minister Jansen. En zoals gisteren al duidelijk werd, is minister Brekelmans (VVD, Defensie) de vervanger op Buitenlandse Zaken.

Het hele smaldeel van NSC volgde gisteren het voorbeeld van minister Veldkamp van Buitenlandse Zaken, die opstapte omdat hij naar zijn mening in het kabinet onvoldoende steun kreeg voor strengere maatregelen tegen Israël, vanwege de oorlog in Gaza.

Bekijk hier hoe de dag verliep die leidde tot het vertrek van alle NSC-ministers uit het demissionaire kabinet:

Sindsdien steunt het demissionaire kabinet-Schoof op nog maar twee partijen met in totaal 32 zetels in de Tweede Kamer.

Staatssecretarissen

De vervangingen die nu zijn afgesproken, gelden in ieder geval voorlopig, zodat alle beleidsterreinen weer bezet zijn. Het kan zijn dat VVD en BBB in een later stadium nog nieuwe mensen naar voren schuiven om de ministersploeg weer compleet te krijgen.

Het uitgangspunt is dat de afgetreden NSC-staatssecretarissen niet vervangen worden en dat de ministers op die departementen hun taken erbij nemen. Op het ministerie van Financiën ligt dat lastig. NSC had daar twee belangrijke staatssecretarissen: Van Oostenbruggen, die druk bezig was met ingrijpende belastinghervormingen, en Palmen, die het toeslagenschandaal onder haar hoede had.

Weer Kamerlid

Ingewijden zeggen dat Eddy van Hijum, die ook de lijsttrekker van NSC is voor de komende verkiezingen, teruggaat naar de Tweede Kamer. Hij neemt daar dan de plaats in van Diederik Boomsma, het Kamerlid dat deze maand een overstap aankondigde naar JA21 en per direct zijn zetel opgaf.

Boomsma wilde eerder lijsttrekker worden van NSC, maar trok zich terug toen het bestuur de voorkeur gaf aan Van Hijum.

De PVV gaat ook de komende verkiezingen in met vergaande voorstellen om Nederland te sluiten voor asielzoekers. "Nederland is vol. Overvol. Bomvol", schrijft partijleider Wilders in het voorwoord van het verkiezingsprogramma onder de titel "Dit is uw land!". Het is vandaag openbaar gemaakt. Toch zijn er hier en daar wat scherpe randjes van de standpunten afgehaald.

Net als bij de vorige verkiezingen zet de PVV in op een totale asielstop, maar anders dan in 2023 gaat het om een maatregel die ook weer teruggedraaid kan worden. "Om te beginnen voor vier jaar", is eraan toegevoegd.

Volgens Wilders kost de instroom van asielzoekers Nederland ieder jaar negen miljard euro en leidt het tot een stijging van de criminaliteit in plaatsen als Ter Apel en Budel. "Het opengrenzenbeleid maakt ons land helemaal kapot", schrijft hij.

Als het aan de PVV ligt, gaan de grenzen dicht, worden azc's gesloten en gaan alle Syriërs terug naar hun eigen land of andere Arabische landen. Het VN-vluchtelingenverdrag wordt opgezegd en gezinshereniging wordt stopgezet. Ook alle Oekraïense mannen moeten het land uit.

Wilders grijpt in het programma terug op het tienpuntenplan dat hij dit voorjaar indiende, maar waar hij onvoldoende steun voor kreeg bij de rest van de toenmalige coalitie. Dat leidde uiteindelijk tot de val van het kabinet-Schoof.

IJskast

Toen de PVV onderhandelde over de vorming van dat kabinet tekende Wilders nog een 'rechtstaatverklaring', om de andere partijen en met name NSC gerust te stellen. Wilders was bereid een aantal anti-islamstandpunten "in de ijskast te zetten" om het kabinet mogelijk te maken.

In het nieuwe verkiezingsprogramma komt niet alles wat in de ijskast stond er weer uit. In 2023 pleitte de partij nog voor een verbod op korans en moskeeën, maar die voorstellen zijn in dit programma niet meer te vinden. Wel blijft Wilders erbij dat de islam "de grootste existentiële bedreiging voor onze vrijheid" is. Hij wil nog steeds een verbod op islamitisch onderwijs.

Op sociaaleconomisch gebied wil de PVV vooral de lasten voor de burgers verlagen, al is niet duidelijk hoe dat precies wordt betaald. De partij laat haar plannen niet doorrekenen door het Centraal Planbureau.

Wilders denkt zelf geld vrij te spelen door het stoppen van de ontwikkelingshulp, azc's te sluiten en minder geld af te dragen aan Brussel. Daarnaast gaat de btw op cultuur omhoog naar 21 procent. Over de kosten van het sluiten van de grenzen en de inzet van het leger om de grenzen te bewaken, staat niets in het programma.

Eigen risico

De inkomstenbelasting gaat omlaag als het aan de PVV ligt en de btw op boodschappen gaat naar nul. Ook het eigen risico in de zorg moet verdwijnen. Hoe dat precies in zijn werk moet gaan, meldt de partij niet. Uit berekeningen blijkt dat door het afschaffen of verlagen van het eigen risico de zorgpremie voor iedereen fors gaat stijgen.

Anders dan bij andere partijen heeft de achterban van de PVV geen invloed meer op het verkiezingsprogramma. De PVV heeft maar één lid en dat is Geert Wilders. Het programma hoeft dan ook niet te worden bekrachtigd.

Nog een aantal punten uit het PVV-programma:

Een meerderheid van de Tweede Kamer vindt dat de "islamitische terreurorganisatie Hamas totaal vernietigd" moet worden en dat de militante beweging "geen enkele rol" mag krijgen in de toekomst van Gaza.

Verder moeten landen die Hamas-leiders "de hand boven het hoofd houden" maximaal onder druk worden gezet, zo vond een Kamermeerderheid bij de stemmingen na een bewogen debat over de situatie in Israël en Gaza.

Een groot deel van de oppositie bepleitte maatregelen tegen Israël, met steun van de vertrokken regeringspartij NSC, maar die voorstellen haalden geen meerderheid in het parlement. Daaronder viel bijvoorbeeld het boycotten van producten uit de door Israël illegaal bezette gebieden.

Hetzelfde gold voor een motie die werd gesteund door verschillende oppositiepartijen om Nederland de Palestijnse Staat te laten erkennen. Een verbod op het kopen van wapens in Israël haalde het ook niet. Zo'n verbod zou leiden tot "grote problemen" voor de operationele gereedheid van Defensie, zei waarnemend minister Brekelmans van Buitenlandse Zaken (VVD), de vervanger van minister Veldkamp en ook de demissionaire minister van Defensie.

De Kamer is het wel eens over een oproep aan de Israëlische regering om internationale en nationale journalisten en waarnemers toe te laten tot Gaza.

Hele middag gewacht

De stemmingen volgden op een turbulente dag die leidde tot het opstappen van alle bewindspersonen van NSC uit het kabinet.

De Kamerleden hadden de hele middag gewacht op een besluit van het kabinet over eventuele maatregelen tegen Israël. Daarna zou het Kamerdebat met demissionair minister van Buitenlandse Zaken Veldkamp (NSC) na gisteren worden voortgezet.

Maar Veldkamp stapte op en na hem vertrokken alle NSC-bewindspersonen. Het leidde tot verschillende momenten van uitstel van het debat en grote onzekerheid en ongenoegen bij de Kamerleden.

De Kamer ging vervolgens in debat met Brekelmans, als vervanger van Veldkamp. Op eisen van de oppositiepartijen ging hij niet in. Hij beloofde wel in Europees verband te gaan praten over een boycot van producten uit illegale nederzettingen in Palestijns gebied.

Als dat niet lukt, kan het kabinet alsnog een Nederlands verbod overwegen, zei hij.

VVD en BBB: we onderhandelden nog

Minister Veldkamp kondigde gisteren zijn ontslag aan, omdat hij vond dat de ministers van VVD en BBB nieuwe maatregelen tegen Israël blokkeerden die hij nodig vond "in verband met wat er in Gaza-Stad en op de Westelijke Jordaanoever gebeurt".

VVD en BBB spreken dat tegen en zeggen dat Veldkamp en NSC zijn opgestapt terwijl de onderhandelingen over maatregelen nog in volle gang waren. Demissionair premier Schoof zei in een korte verklaring in de Kamer dat hij en de overgebleven leden van het kabinet zich moeten gaan beraden op de situatie die is ontstaan.

Woensdag is er een Kamerdebat over de huidige politieke situatie.

De overgebleven leden van het kabinet moeten zich gaan beraden over de ontstane situatie, zei demissionair premier Schoof in de Tweede Kamer. Hij reageert daarmee op het vertrek van minister van Buitenlandse Zaken Veldkamp (NSC) en alle andere NSC-ministers en staatssecretarissen uit het kabinet.

Schoof: "We hebben deze besluiten te respecteren, maar betreuren ze zeer. Zeker in het licht van de verantwoordelijkheid die het kabinet heeft in deze demissionaire fase."

Het kabinet heeft zich "intensief" gebogen over de ontwikkelingen in Gaza, zei Schoof. "We zien allemaal het enorme leed en willen allemaal dat de humanitaire situatie verbetert. Die constatering heeft echter niet geleid tot een gezamenlijke conclusie tussen de drie partijen."

Politiek verslaggever Jorn Jonker over de ontstane situatie:

"Er gaat nu iets gebeuren wat eigenlijk zo goed als nooit gebeurt. Ze moeten nu opnieuw de ministersposten gaan verdelen, precies zoals na het vertrek van de PVV uit het kabinet. Dit kabinet was al demissionair en is nu nog meer demissionair. Het heeft nog maar het draagvlak van twee partijen en moet gaan kijken hoe het in de Kamer meerderheden kan vinden.

De oppositie wil graag weten hoe het nu verder moet. Hoe moet het land bestuurd worden? Je ziet al oppositieleden die zeggen: dit demissionaire kabinet zou wat meer naar de Tweede Kamer moeten luisteren. Dat we het beleid meer via moties gaan bepalen en dat er wat minder in de ministerraad besloten wordt. En ze zien dus kans om het Israël-beleid straks ook via moties bij te sturen, al lijkt dat wel heel lastig te worden."

De Tweede Kamer wachtte al sinds donderdagmiddag op een standpunt van het kabinet over eventuele maatregelen tegen Israël en een oordeel over voorstellen van de verschillende partijen daarover. De bedoeling was om daarna het chaotisch verlopen debat voort te zetten met Veldkamp, maar die vertrok dus.

Het debat werd later op de avond alsnog voortgezet met de vervanger van Veldkamp, demissionair minister van Defensie Brekelmans (VVD). Ook werd er gestemd over de moties. Volgende week is er een Kamerdebat over het vertrek van de NSC-bewindspersonen.

Bekijk hier de reactie van Schoof en oud-vicepremier Van Hijum (NSC) en de duiding van politiek verslaggever Jorn Jonker:

In het kabinet was een conflict ontstaan tussen NSC aan de ene kant en VVD en BBB aan de andere kant over nieuwe maatregelen tegen de Israëlische regering vanwege de invallen van Israël in Gaza-Stad en de ontwikkelingen op de Westelijke Jordaanoever en een omstreden bouwplan.

Veldkamp en zijn partij wilden extra maatregelen. Volgens NSC stonden de andere twee partijen daar te weinig voor open en blokkeerden zij de plannen van de minister. VVD en BBB verwijten Veldkamp en NSC juist dat zij nog tijdens de gesprekken daarover zijn weggelopen.

Hoe dan ook moet Schoof het in zijn kabinet zonder NSC-bewindspersonen doen. Eerder vertrokken al de PVV-bewindslieden, toen partijleider Wilders te weinig steun zag voor zijn asielbeleid.

Bekijk hieronder de verklaring van Schoof in de Tweede Kamer:

Schoof zou een van de komende dagen naar Oekraïne gaan voor een ontmoeting met de Oekraïense president Zelensky en gesprekken over de pogingen tot een vredesdeal tussen Oekraïne en Rusland. Dat bezoek is vanwege de politieke ontwikkelingen in Nederland afgezegd.

Demissionair minister Veldkamp van Buitenlandse Zaken stapt op omdat hij geen steun in het kabinet krijgt voor nieuwe maatregelen tegen Israël. Die had hij gisteren aangekondigd, zonder dat vooraf met z'n collega-ministers te bespreken. Met Veldkamp zijn ook de andere bewindslieden van NSC uit het kabinet gestapt.

Het was niet de eerste keer dat Veldkamp in aanvaring kwam met collega's in het kabinet. In mei beloofde hij nog dat hij ze eerder zou informeren over gevoelige besluiten, oftewel besluiten over Israël.

Dat was voor de val van het kabinet-Schoof en ging over een brief die hij naar de Europese Commissie had gestuurd om te vragen om een onderzoek naar het handelen van Israël in Gaza.

Daar vielen toen met name de inmiddels vertrokken PVV-collega's in het kabinet over, maar Veldkamp kwam ermee weg. Hij beloofde beterschap en bovendien viel zijn actie in Europa in goede aarde. Daar werd zelfs gesproken over 'the Caspar proposal'.

Oud-ambassadeur

Veldkamp (61) is oud-diplomaat, maar niet van de soort die achter de schermen de neuzen dezelfde kant op probeert te krijgen. Behalve dat hij binnen het kabinet soms in zijn eentje leek te opereren, was hij ook niet bescheiden over wat hij voor elkaar kreeg.

"Nederland loopt voorop", liet hij bijvoorbeeld niet na te benadrukken als het om de druk op Israël ging. Dat viel niet bij iedereen goed.

Waar een pro-Israël-partij als BBB zijn dadendrang te ver vond gaan, deed de linkse oppositie het af als 'te weinig, te laat'. Van die kant kreeg hij het verwijt dat het kabinet juist veel meer zou moeten doen om een einde te maken aan het lijden in Gaza.

Het is hem vandaag niet gelukt om de ministerraad aan zijn kant te krijgen en daarom hield hij de eer aan zichzelf en vertrok, uitgerekend vanwege een onderwerp dat hem zeer na aan het hart ligt.

Veldkamp was van 2011 tot 2015 de Nederlandse ambassadeur in Israël en woonde in die periode met zijn vrouw en vier tienerkinderen iets ten noorden van Tel Aviv. Achteraf zei hij tegen het Nieuw Israëlitisch Weekblad: "Kijk, je kunt Israël wel verlaten, maar Israël verlaat jou nooit."

Eerder CDA-lid

Dat toenmalig NSC-leider Pieter Omtzigt hem in 2023 naar Den Haag haalde, dankte hij waarschijnlijk aan zijn volgende baan: ambassadeur in Griekenland. Daar speelde hij een belangrijke rol bij het oplossen van de Griekse schuldencrisis, samen met toenmalig Eurogroepvoorzitter Dijsselbloem (PvdA).

Veldkamp werkte ook in Washington, Warschau en Londen. Voordat hij als minister aantrad in het kabinet-Schoof was hij bewindvoerder bij de Europese Bank voor Wederopbouw in de Britse hoofdstad.

Net als veel andere NSC'ers, onder wie Omtzigt, lijsttrekker Van Hijum en fractievoorzitter Van Vroonhoven, was hij eerder lid van het CDA. Bij de vorige verkiezingen stond hij op de vierde plek van de NSC-kandidatenlijst.

Hij had in aanloop naar de verkiezingen in oktober van dit jaar al besloten zich niet opnieuw verkiesbaar te stellen.

Na het vertrek van demissionair minister van Buitenlandse Zaken Veldkamp (NSC), vertrekken ook alle andere NSC-ministers en staatssecretarissen uit het kabinet.

NSC-vicepremier en partijleider Eddy Van Hijum: "We zijn er kortgezegd eigenlijk wel klaar mee. Er was geen beweging. Er is een gebrek aan bereidheid om de minister van Buitenlandse Zaken ruimte te geven." Van Hijum zegt dat hij en zijn partijgenoten niet geloofwaardig verder kunnen.

"De acties van de Israëlische regering staan haaks op internationale verdragen. Daar is een streep nodig", zei hij verder in zijn verklaring op het ministerie van demissionair premier Schoof.

Van Hijum reageerde na het opstappen van de NSC-bewindspersonen:

Het gaat dus om Van Hijum, de ministers Uitermark (Binnenlandse Zaken), Bruins (Onderwijs) en Jansen (Volksgezondheid) en de staatssecretarissen Boerma, Struycken, Van Oostenbruggen en Palmen.

Hoe het nu verder moet met het demissionaire kabinet en de taken die openvallen is nog onduidelijk. Rond 22.00 uur gaf Schoof een verklaring in de Tweede Kamer.

Schoof zei het opstappen van de NSC'ers te betreuren:

Veldkamp stapte eerder vanavond op omdat de ministers van VVD en BBB nieuwe maatregelen tegen Israël blokkeerden die Veldkamp wilde nemen "in verband met wat er in Gaza-Stad en op de Westelijke Jordaanoever gebeurt".

Van Hijum: "Veldkamp voelde de noodzaak van extra maatregelen tegen de Israëlische regering heel nadrukkelijk, maar er werd voortdurend op de rem getrapt. Hij kreeg zo weinig ruimte om zijn verantwoordelijkheid te nemen. We hadden de hoop dat het na het vertrek van de PVV anders zou lopen, maar dat is niet gebeurd."

Politiek verslaggever Jorn Jonker over de ontstane situatie:

"Er gaat nu iets gebeuren wat eigenlijk zo goed als nooit gebeurt. Ze moeten nu opnieuw de ministersposten gaan verdelen. Precies zoals na het vertrek van de PVV uit het kabinet. Dit kabinet was al heel demissionair en is nu nog meer demissionair. Het heeft nog maar het draagvlak van twee partijen en moet gaan kijken hoe het meerderheden kan vinden.

De oppositie wil graag weten hoe het nu verder moet. Hoe moet het land bestuurd worden? Je ziet al oppositieleden die zeggen: dit demissionaire kabinet zou wat meer naar de Kamer moeten gaan luisteren. Dat we het beleid meer via moties gaan bepalen en dat er wat minder in de ministerraad besloten wordt. En ze zien dus kans om dat Israël-beleid straks ook via moties bij te sturen. Maar dat lijkt wel heel lastig te worden."

BBB reageert in een persverklaring boos op het opstappen van de NSC-bewindspersonen. "NSC noemt zichzelf de partij van goed bestuur, maar laat Nederland nu stuurloos achter. Terwijl de gesprekken nog bezig waren lopen ze weg en laten chaos achter."

Op de inhoud van de gesprekken in de ministerraad over eventuele maatregelen tegen Israël gaat de partij in de verklaring niet in.

Ook de VVD reageert in een verklaring op X. "Wij zijn zeer verbaasd dat NSC plots uit het kabinet stapt. Het kabinet was in gesprek om effectieve maatregelen te nemen tegen de regering Netanyahu. Midden in dat gesprek weglopen en het demissionaire kabinet verder verzwakken, is onverantwoord."

Demissionair minister Veldkamp (NSC) stapt op, omdat hij niet direct verdere maatregelen tegen Israël kan nemen. Die stap wordt volgens hem geblokkeerd door andere ministers in het kabinet.

"We hebben als kabinet al een heel aantal stappen gezet. Daar hoeft Nederland zich niet voor te schamen. Ik heb tegendruk gevoeld in het kabinet voor meer maatregelen in verband met wat er in Gaza-Stad gebeurt en op de Westelijke Jordaanoever", zei hij.

Maar de andere ministers willen hem niet tegemoetkomen. "Ik heb er onvoldoende vertrouwen in dat dat de komende weken, maanden anders zal zijn, als ik zo in mijn ruimte word beperkt om zelf het beleid te voeren dat ik nodig acht. Ik ga naar huis en ga een ontslagbrief schrijven."

De verklaring van Veldkamp na afloop van de ministerraad:

Veldkamp kwam in de problemen toen hij gisteren aan de Tweede Kamer beloofde met aanvullende maatregelen tegen Israël te komen vanwege de situatie in Gaza. Hij noemde die in een brief aan de Tweede Kamer "noodzakelijk".

Maar hij had dit politiek gevoelige voornemen niet afgestemd met de andere leden van het kabinet. VVD en BBB wilden uiteindelijk geen extra maatregelen tegen Israël nemen en dus zat er voor Veldkamp niets anders op dan op te stappen.

Demissionair premier Schoof komt later vanavond naar de Tweede Kamer om daar een verklaring af te leggen. De Kamerleden zaten daar al te wachten op een besluit uit de ministerraad over eventuele maatregelen tegen Israël. Daar zou met Veldkamp een debat over worden gevoerd.

Het debat in de Tweede Kamer over Gaza met demissionair minister Veldkamp (NSC), dat om 16.00 uur zou beginnen, is opnieuw uitgesteld. Dat komt doordat de ministers veel langer dan verwacht in de ministerraad overleggen over de vraag of er nieuwe maatregelen moeten worden genomen tegen Israël. In de Haagse wandelgangen is te horen dat het "heel spannend" is.

Om 19.00 uur kwamen de Kamerleden bij elkaar om te besluiten of ze willen wachten op een besluit uit de ministerraad of volgende week verdergaan. Een meerderheid zei het te willen afwachten. "Ik heb mijn campingbedje meegenomen", zei PVV-Kamerlid De Roon. Ook linkse oppositiepartijen willen niet naar huis. "Het is beschamend dat het kabinet er zo lang over moet doen om maatregelen te nemen tegen de genocide die plaatsvindt", zei GL-PvdA-Kamerlid Piri.

Kamervoorzitter Bosma zei dat de ministers op een gegeven moment naar buiten zijn gekomen maar toen meteen weer naar binnen gingen. Hij heeft regelmatig contact met de ministerraad, maar heeft ook geen idee hoelang het nog gaat duren.

Veldkamp beloofde gisteren de Tweede Kamer met aanvullende maatregelen te komen. Hij noemde die in een brief aan de Tweede Kamer "noodzakelijk". Maar hij had dit politiek gevoelige voornemen niet afgestemd met de andere leden van het kabinet. Vooral voor BBB liggen verdere sancties, zoals een volledig importverbod voor producten uit illegale Israëlische nederzettingen, lastig.

Het debat in de Tweede Kamer begon gisteren, maar werd uiteindelijk afgebroken omdat het onduidelijk was welke maatregelen Veldkamp wilde nemen. De bedoeling is dat dat debat na een besluit vanuit de ministerraad verdergaat.

Geloofwaardigheid onder druk

De geloofwaardigheid van Veldkamp staat inmiddels flink onder druk. Een dag na zijn Kamerbrief met de toezegging van maatregelen, is het nog altijd onduidelijk of hij de kabinetsleden van VVD en BBB meekrijgt. Zij wilden voor de ministerraad niet zeggen of ze extra maatregelen steunen.

De politieke overlevingskansen van Veldkamp hangen af van welke maatregelen steun krijgen in de ministerraad. Als hij met vrijwel lege handen naar het debat in de Tweede Kamer moet, hangt hem een motie van wantrouwen van de oppositie boven het hoofd. De vraag is of hij dan nog kan en vooral wil aanblijven.

Live bij de NOS

Het debat in de Tweede Kamer is straks live te volgen bij de NOS. Via NPO Politiek & Nieuws en deze livestream in de NOS-app en op NOS.nl.

De leden van D66 hebben hun kandidatenlijst voor de Tweede Kamerverkiezingen behoorlijk omgegooid. Daardoor zakt voormalig UWV-bestuurder Nathalie van Berkel van de tweede naar de zesde plek.

Het partijbestuur presenteerde een paar weken geleden de concept-kandidatenlijst, met Van Berkel als opvallend nieuw gezicht. Zij zegde haar topbaan bij het UWV op om in de politiek aan de slag te gaan en belandde meteen op nummer twee van de lijst.

De D66-leden zijn het daar dus niet mee eens. Zij kiezen in de top 3 voor dezelfde mannen als bij de vorige verkiezingen: achter lijstrekker Rob Jetten zijn dat Jan Paternotte en Hans Vijlbrief. Op de vierde plek staat Anne-Marijke Podt, die sinds 2021 voor D66 in de Tweede Kamer zit.

Nog kanshebbers voor een zetel

Felix Klos (die voor de D66-delegatie in het Europees Parlement werkt) en Marijke Synhaeve (die eerder voor D66 in de Tweede Kamer zat) vallen nu uit de top tien. Doordat D66 in de laatste Peilingwijzer op 10 tot 12 zetels staat, kunnen zij wel nog steeds hopen op een plek in de Tweede Kamer.

Dat geldt ook voor het huidige Kamerlid Hanneke van der Werf: de leden stemden haar omhoog van de dertiende naar de negende plek.

De ministerraad is bijeen om te bespreken of er nieuwe maatregelen moeten worden genomen tegen Israël. Een debat daarover in de Tweede Kamer is gisteren afgebroken. Het gaat vanmiddag verder, nadat het kabinet een besluit heeft genomen.

Demissionair minister Veldkamp (NSC) van Buitenlandse Zaken schreef in een brief aan de Tweede Kamer dat aanvullende maatregelen "noodzakelijk" zijn vanwege de Israëlische aanvallen op Gaza-Stad en het plan voor de bouw van nieuwe nederzettingen op de Westelijke Jordaanoever.

Maar hij bekende in het debat dat hij niet kan garanderen dat hij VVD en BBB in de ministerraad meekrijgt. Het is nog niet duidelijk welke maatregelen Veldkamp precies wil nemen. Hij zei alleen dat hij de randen heeft opgezocht van wat politiek haalbaar is met deze coalitiegenoten.

In het debat zaten de drie regeringspartijen in elk geval niet op één lijn. NSC schaart zich nu volledig achter een importverbod voor producten uit illegale Israëlische nederzettingen, maar met name BBB wil zo ver niet gaan.

'Er moet iets gebeuren'

Voorafgaand aan de ministerraad wilde Veldkamp ook niet zeggen wat er op tafel ligt. "Ik kijk naar de situatie in de Gazastrook en op de Westelijke Jordaanoever. In de loop van deze week zijn daar zeer ernstige ontwikkelingen geweest. Ik vind dat er iets moet gebeuren en dat gaan we nu bespreken", was alles wat hij kwijt wilde.

Ook zijn collega's in het kabinet wilden bij aankomst niet vooruitlopen op wat er nu binnen wordt besproken. Demissionair BBB-vicepremier Keijzer zei dat dit vanmiddag na afloop duidelijk zal worden, maar dat de bewindspersonen het hoe dan ook eens zullen worden. "Het kabinet spreekt met één mond", zei ze.

Op de vraag of minister Veldkamp dan voor zijn beurt heeft gesproken door in zijn brief over noodzakelijke maatregelen te spreken, ging ze net als de andere bewindspersonen niet in. Onder anderen demissionair VVD-minister Brekelmans zei dat als een minister een brief aan de Tweede Kamer stuurt, dat altijd ook namens het kabinet is. Maar hij wilde niet zeggen of dit betekent dat hij achter de inhoud staat. Hij wijst erop dat het onderwerp "heel gevoelig ligt, in de samenleving maar ook politiek".

Het vervolg van het debat in de Tweede Kamer is om 16.00 uur gepland. Er hangt nog een motie van wantrouwen tegen Veldkamp in de lucht.

De situatie in Gaza en het handelen van Israël hebben geleid tot een uitzonderlijke situatie in de Tweede Kamer. Een ingelast debat over eventuele maatregelen tegen Israël is zonder uitkomst beëindigd en wordt vandaag, na de wekelijkse ministerraad, voortgezet.

Het debat verliep chaotisch en de emoties liepen geregeld hoog op. Een motie van wantrouwen tegen demissionair minister van Buitenlandse Zaken Veldkamp (NSC) hangt nog in de lucht.

De botsing tussen de Kamerleden en de minister ontstond toen Veldkamp niet duidelijk kon zeggen welke voorstellen van de Kamer het kabinet bereid is uit te voeren en welke niet. Een deel van de Kamer wil bijvoorbeeld een volledig Nederlands handelsverbod voor producten zoals olijfolie en keppeltjes uit alle illegale nederzettingen in bezet Palestijns gebied. Ook ligt er een motie om geen defensiematerieel meer in te kopen bij Israël, materieel waar Defensie mogelijk niet buiten kan.

Ook regeringspartij NSC schaart zich nu volledig achter een Nederlands handelsverbod voor producten uit de illegale nederzettingen omdat "de emmer nu echt begint over te druppelen", zei NSC-fractievoorzitter Van Vroonhoven. "Een ministapje", noemden onder andere SP en GL-PvdA het.

Geërgerde minister

Veldkamp bood zelf de opening dat hij bereid is nieuwe maatregelen tegen Israël te nemen. Hij denkt daarbij aan een "handelsverbod op producten uit illegale nederzettingen". Maar toen de Kamer wilde weten of dat door het hele kabinet wordt gesteund, moest Veldkamp het antwoord schuldig blijven. Ook op de vraag of Defensie zonder het Israëlisch defensiematerieel kan, kon hij geen antwoord geven. Hij sloot uit dat het ministerie van Defensie dat nu al kan zeggen.

Dat vonden grote oppositiepartijen als GL-PvdA, SP en D66 onaanvaardbaar. Zij waren naar het debat gekomen om concrete afspraken te maken "omdat er een genocide plaatsvindt en er dagelijks mensen sterven", zo zeiden de Kamerleden.

Oud-diplomaat Veldkamp reageerde door de heftigheid van de discussie minder diplomatiek en zei dat hij zich ergerde aan het gepolariseerde debat in de Kamer. "Ik steek mijn nek uit, zet me voor alle mogelijkheden in, nationaal en internationaal. Daar heb ik me de afgelopen weken op geconcentreerd", zei Veldkamp. "Misschien ben ik te weinig bezig geweest met het debat in Nederland. En dat ergert me, hoe het debat hier verloopt. Er is te veel polarisatie."

De NSC-minister bekende min of meer dat hij de randen heeft opgezocht van wat politiek haalbaar is binnen het kabinet, met coalitiegenoten VVD en BBB.

Uitkomst ongewis

Veel oppositiepartijen hadden daar geen begrip voor. Zij wilden van Veldkamp weten welke maatregelen het kabinet wel of niet bereid is om uit te voeren, maar het werd pijnlijk duidelijk dat hij dat nog niet weet. Hij verwees naar de ministerraad van vandaag, waar dat zal moeten blijken. Daarop besloot de Kamer dat het pas zin heeft om over alle moties verder te praten na afloop van de ministerraad.

NSC-fractieleider Van Vroonhoven nam het in het debat op voor Veldkamp en zei dat hij juist "zijn kop durft uit te steken". Achter de schermen wil Veldkamp al langer meer maatregelen tegen Israël, zeggen bronnen rond het kabinet. Daarover is flinke verdeeldheid; Veldkamp vindt vooral BBB en in mindere mate VVD tegenover zich.

Van Vroonhoven: "Als de ene helft van de Kamer ons als NSC verwijt dat we niet ver genoeg gaan en de andere helft dat we te ver gaan dan komen we nergens."

Na de ministerraad van vrijdag en het vervolg van het Kamerdebat wordt er alsnog gestemd over een aantal moties. De motie van wantrouwen tegen Veldkamp haalt vrijwel zeker geen meerderheid. Dat geldt ook voor moties die het kabinet oproepen om de Palestijnse staat te erkennen en een volledige boycot van Israël af te kondigen. Van de andere moties is de uitkomst ongewis.

Politiek verslaggever Jorn Jonker:

"Veldkamp maakte tijdens het debat bekend dat Nederland met 21 andere landen het omstreden bouwplan E1 op de Westelijke Jordaanoever ten strengste veroordeelt en de Israëlische regering oproept het plan in te trekken.

In zijn brief aan de Kamer, die hij dus officieel namens het hele kabinet stuurde, noemde Veldkamp aanvullende maatregelen "noodzakelijk", maar in het debat kon hij niet garanderen dat de ministerraad vrijdag ook echt met maatregelen zal komen.

Iedereen in de Kamer weet nu dat het onzeker is of hij zijn collega's in het kabinet kan overtuigen van de noodzaak daartoe en partijen vragen zich af of die brief wel echt namens het hele kabinet was. Vaststaat dat de ministerraad onder leiding van demissionair premier Schoof onder grote spanning zal staan."

NSC heeft zijn conceptkandidatenlijst voor de verkiezingen bekendgemaakt. In de top-5 staan na lijsttrekker Eddy van Hijum nog vier mensen die al in Den Haag actief zijn: fractieleider Nicolien van Vroonhoven (2), demissionair minister Judith Uitermark (3), Kamerlid Merlien Welzijn (4) en demissionair staatssecretaris Tjebbe van Oostenbruggen (5).

Hoogste nieuwkomers op de lijst zijn de Drentse duurzaamheidsecononoom Jurr van Dalen (9) en de voorzitter van de jongerenorganisatie Jong Sociaal Contract, Thomas Beukema (11).

NSC heeft een roerige periode achter de rug. Al snel na de verkiezingen kelderde de partij in de peilingen en oprichter en stemmenkanon Pieter Omtzigt trok zich terug. Aanvankelijk zag het ernaar uit dat fractievoorzitter Van Vroonhoven het stokje zou overnemen, maar zij zag daar toch vanaf. Het bestuur schoof daarop demissionair minister Van Hijum naar voren. Er hebben zich geen tegenkandidaten gemeld, waardoor hij nu officieel de nieuwe lijsttrekker is.

Van Vroonhoven heeft zich bedacht

Van Vroonhoven wilde aanvankelijk helemaal stoppen met de politiek. Maar vorige week liet ze weten dat ze zich heeft bedacht, naar aanleiding van de overstap van NSC-Kamerlid Agnes Joseph naar de BBB. Joseph nam haar zetel mee en dat motiveerde Van Vroonhoven, die dat niet vond kunnen, om zich nog een periode in te zetten voor de partij die ze heeft helpen oprichten.

Podcast De Dag over NSC

Politiek verslaggever en NSC-watcher Ewoud Kieviet vertelt hoe NSC er intern aan toe is na twee jaar van vertrekkende partijgenoten, chaos in de coalitie en natuurlijk het afscheid van oprichter Pieter Omtzigt.

Deze aflevering van De Dag kun je hier beluisteren. Bevalt het? Vergeet je dan niet te abonneren!

Ongeveer de helft van de huidige Kamerfractie staat niet meer op de kandidatenlijst. Naast Joseph verruilden de Kamerleden Aant Jelle Soepboer en Diederik Boomsma NSC voor een andere partij. Soepboer is lijsttrekker geworden van de Fryske Nasjonale Partij, een van de regionale partijen die zich hebben laten registreren voor de landelijke verkiezingen op 29 oktober.

Boomsma, die lijsttrekker van NSC had willen worden, is naar JA21 gegaan. Naar aanleiding van zijn vertrek zei Van Hijum vorige week dat dat een heel andere partij is dan NSC. "Het is echt een rechtse partij."

'Klaar met Haagse spelletjes'

De kandidatenlijst telt 36 namen. Veel mensen stonden ook op de eerste lijst. Demissionair minister Caspar Veldkamp van Buitenlandse Zaken, die vorige keer op de vierde plek stond, stelt zich niet meer verkiesbaar. Van Hijum zegt dat de kandidaat-Kamerleden "klaar zijn met de Haagse spelletjes" en met "échte oplossingen" willen komen,

NSC, dat deel uitmaakt van het demissionaire kabinet, maakte dit weekend zijn concept-verkiezingsprogramma bekend. Dat lijkt erg op het eerste, dat onder Omtzigt tot stand kwam. Bestaanszekerheid en goed bestuur zijn opnieuw belangrijke punten. De leden kunnen zich op het congres van 6 september nog uitspreken over de lijst en het programma.

In de Peilingwijzer, een gewogen gemiddelde van verschillende peilingen, komt de partij, die nu 19 mensen in de Tweede Kamer heeft, op 0 tot 2 zetels uit.

Demissionair minister Veldkamp (NSC) van Buitenlandse Zaken wil morgen in het kabinet "nieuwe maatregelen bespreken" tegen Israël. De minister denkt daarbij aan een "handelsverbod op producten uit illegale nederzettingen".

Het blijft onduidelijk of hij vindt dat Nederland die stap nationaal moet zetten of dat hij ervoor wil pleiten in internationaal verband. Veldkamp zei voor aanvang van een overleg over de begrotingen dat "het wel onderzocht" is, wat leek te suggereren dat Nederland alleen zou kunnen optrekken.

De minister heeft nog meer maatregelen die hij in het kabinet wil bespreken, maar zei niet nu al "zijn hele inbreng in de ministerraad te berde te willen brengen".

Aanleiding voor de nieuwe maatregelen zijn de invallen van Israël in Gaza-Stad en de ontwikkelingen op de Westelijke Jordaanoever, waar een omstreden bouwplan een tweetstatenoplossing onmogelijk maakt.

Motie van wantrouwen

Linkse oppositiepartijen partijen komen later vandaag met een motie van wantrouwen tegen Veldkamp in een extra ingelast debat over de situatie in Gaza. Het is een motie van de SP die steun krijgt van de Partij voor de Dieren en Denk. GroenLinks-PvdA, Volt en D66 steunen de motie ook als Veldkamp vandaag geen extra maatregelen aankondigt.

Partijen vinden dat Nederland met nationale sancties tegen Israël moet komen, zoals een wapenembargo of een boycot van producten uit illegale nederzettingen op de Westelijke Jordaanoever. Of de maatregelen waaraan Veldkamp denkt nationaal zijn is nog onduidelijk.

Veldkamp wil vooruitlopend op het debat niet op de aangekondigde motie van wantrouwen reageren: "Dat moet echt in het huis van de nationale vergadering plaatsvinden." Wel zegt Veldkamp de extra maatregelen al voor de aangekondigde motie te hebben bedacht.

Nederland legde Israël eerder al een tijdelijk wapenembargo op en twee Israëlische ministers kregen een inreisverbod. De partijen die de motie van wantrouwen steunen vinden dat te weinig en te laat. Ze willen dat het kabinet er alles aan doet om Israël te dwingen een einde te maken aan het lijden van de inwoners van Gaza.

Binnen het kabinet wordt door partijen verschillend gedacht over strengere maatregelen tegen Israël.

Politiek verslaggever Jorn Jonker:

"Veldkamp wil extra maatregelen tegen Israël vanwege de inval in Gaza-Stad en vanwege een omstreden bouwplan dat een tweestatenoplossing onmogelijk maakt. Hij zegt dat Israëls oorlog niet meer gerechtvaardigd is en wil daarom maatregelen bespreken in de ministerraad. In hoeverre hij zijn zin krijgt is de vraag.

Als hem gevraagd wordt of er niet meer moet gebeuren, benadrukt de minister voor de camera's steeds dat Nederland al zo veel doet richting Israël. Maar achter de schermen wil hijzelf al langer meer maatregelen tegen Israël. Daarover is flinke verdeeldheid binnen het kabinet. Veldkamp vindt dan vooral BBB en in mindere mate VVD tegenover zich.

De aangekondigde motie van wantrouwen gaat het ongetwijfeld niet halen. Maar het laat zien dat er op allerlei manieren druk staat op Veldkamp."

Het aanpakken van de woningnood is de hoogste prioriteit voor de ChristenUnie. Dat staat in het verkiezingsprogramma van de partij Opstaan voor het goede dat rond deze tijd wordt gepresenteerd.

De partij wil miljarden uittrekken om meer woningen te bouwen. Daarnaast moet er meer ruimte komen voor "ontmoetingen in buurten". De partij ziet dat in deze tijden geld "de economie vergiftigt" en "aandacht en tijd een vluchtig verdienmodel zijn geworden".

Waarden als naar elkaar omkijken staan onder druk, vindt de ChristenUnie, en de partij wil daar verandering in brengen. Bijvoorbeeld met een dienstplicht voor iedereen: het moet normaal worden dat "iedere Nederlander zich een periode inzet voor de gemeenschap".

Daarnaast wil de partij dat het een wettelijk doel wordt om kinderarmoede te bestrijden en dat gezinnen beter worden ondersteund.

Gezinnen voorop

De ChristenUnie stelt als vanouds het veilig opgroeien van kinderen centraal en noemt het niet goed als mensen hun kinderwens uitstellen vanwege financiële problemen, of als beide ouders fulltime moeten werken om hun gezin te onderhouden. "Gezinnen moeten vooropstaan maar dat wordt in de politiek te vaak vergeten", zo staat in het programma.

Om gezinnen financieel meer lucht te geven moet er in plaats van de huidige kinderbijslag en het kindgebonden budget, voor elk kind 4500 euro per jaar beschikbaar komen en moeten kinderopvang en gastouderschap zo goed als gratis worden.

De partij zegt zich te willen blijven inzetten voor de bescherming van het ongeboren leven: abortus mag niet genormaliseerd worden, onbedoeld zwangeren moet hulp worden aangeboden. De partij blijft tegen draagmoederschap en commerciële spermadonatie.

Euthanasie lijkt volgens de ChristenUnie een steeds gangbaardere manier van sterven te worden. De partij wil daarom inzetten op een daling van het aantal euthanasiegevallen door onder meer betere voorlichting over natuurlijk sterven en voldoende goede hospice- en palliatieve zorg.

Andere voorstellen uit het CU-verkiezingsprogramma:

De partij wil ook een einde aan de productie van spullen die maar kort meegaan. Zo zouden fabrikanten van producten die niet kunnen worden gerepareerd, moeten worden geweerd van de Nederlandse en Europese markt. En moeten fabrikanten verplicht worden tien jaar lang reserveonderdelen te leveren bij kapotte spullen plus een bijbehorende reparatieservice.

Aan buy now, pay later - het kopen op krediet - zou ook een einde moeten komen. Het brengt gezinnen onnodig in financiële problemen, vindt de partij.

Blik op samenleving en schepping

Nadat de ChristenUnie bij de vorige verkiezingen had verloren en van vijf naar drie zetels was teruggegaan, kwam de partij vorig jaar al met een koerswijziging die ervoor pleit om de blik weer meer op samenleven en schepping te richten.

De huidige Kamerleden Mirjam Bikker, Pieter Grinwis en Don Ceder vormen opnieuw de top 3 van de kandidatenlijst van de partij. Op de lijst die dinsdag werd gepresenteerd, staat de Hardenbergse wethouder Alwin te Rietstap op vier en de Delftse wethouder Joëlle Gooijer-Medema op vijf.

Het vandaag gepresenteerde programma moet nog samen met de kandidatenlijst door de leden worden bekrachtigd op een partijcongres begin volgende maand.

Minder regels, meer ruimte voor ondernemen en meer inspraak van burgers: dat zijn de belangrijkste punten uit het nieuwe verkiezingsprogramma van JA21. Met die thema's wil de conservatief-liberale partij de komende Tweede Kamerverkiezingen de strijd aanbinden met partijen met vergelijkbare politieke standpunten, zoals PVV, VVD en BBB.

Hoewel JA21 een kleinere overheid wil, stelt de partij wel twee nieuwe bewindslieden voor: een staatssecretaris voor Kernenergie, om de bouw van kerncentrales te versnellen, en een minister voor Overheidsefficiëntie en Autonomie. Die laatste moet ervoor zorgen dat er een correctief bindend referendum komt, waarmee burgers wetsvoorstellen die door het parlement zijn goedgekeurd, kunnen corrigeren of terugdraaien.

Tijdens de vorige verkiezingen hield JA21 nog een pleidooi voor een minister voor de Regio. Over die functie is in het nieuwe verkiezingsprogramma niets meer te vinden.

Strenger toezicht op islamitische scholen

JA21 richt zich sinds de oprichting in 2020 op een strenger migratiebeleid. De partij zegt zo ook de druk op de huizenmarkt te willen verminderen. Zo wil de partij af van de spreidingswet, gezinshereniging moeilijker maken en de grens beter bewaken. Een ander opmerkelijk plan is om ontwikkelingshulp te gebruiken om de proceskosten van criminele asielzoekers te betalen.

De partij stelt westerse waarden voorop en keert zich tegen "schadelijke opvattingen in de islamitische cultuur over vrouwen, homoseksuelen en joden". Strenger toezicht op islamitische basisscholen is een van de gepresenteerde oplossingen, ook stelt de partij de vrijheid van onderwijs ter discussie.

JA21 presenteert zich verder graag als "de partij van law and order". Zo moet er meer geld komen voor binnenlandse veiligheid, moeten criminelen strenger gestraft worden en moet de spoorwegpolitie terugkeren. Als het gaat om buitenlandse veiligheid schaart de partij zich achter de afgesproken NAVO-norm van 5 procent van het bruto binnenlands product dat aan defensie uitgegeven moet worden. JA21 wil toewerken naar een personeelbestand van 200.000 militairen, reservisten en burgers in 2035.

Geen box 2 meer

In het verkiezingsprogramma is ook een gedetailleerd belastingplan te vinden. Zo moet er wat JA21 betreft één tarief komen voor de vennootschapsbelasting en moet box 2, waarin je belasting betaalt over een aanmerkelijk belang in een bedrijf, geheel worden afgeschaft. Ook door de erf- en schenkbelasting kan een streep.

Daarnaast is veel meer aandacht voor maatregelen tegen huiselijk geweld en femicide. Dat is een belangrijk thema voor Ingrid Coenradie, het nieuwe JA21-lid en nummer drie op de kandidatenlijst. Zo is er het idee voor 'afkoelhuizen' voor daders, zodat slachtoffers van huiselijk geweld thuis kunnen blijven in plaats van naar blijf-van-mijn-lijfhuizen te moeten.

Andere voorstellen uit het JA21-verkiezingsprogramma:

JA21 heeft op 6 september een congres, dan kunnen de leden stemmen over het definitieve verkiezingsprogramma en de kandidatenlijst. Die lijst werd vorige week al gepresenteerd: achter lijsttrekker Joost Eerdmans zijn daar mede-JA21-oprichter Annabel Nanninga en dus oud-PVV-staatssecretaris Ingrid Coenradie te vinden.

Eerdmans bezet voor JA21 nu de enige zetel in de Kamer, maar dat zouden er voor de partij na de volgende verkiezingen weleens meer kunnen worden: in de laatste Peilingwijzer staat de partij op vijf tot negen zetels. Daardoor kunnen ook Michiel Hoogeveen (de huidige campagneleider), Simon Ceulemans (gemeenteraadslid voor Leefbaar Rotterdam) en Diederik Boomsma (oud-NSC-Kamerlid) uitkijken naar een zetel.

Waterstof moet een belangrijke bijdrage leveren aan de energietransitie, toch komt de productie van de duurzame brandstof moeizaam op gang in Nederland. Er is bijna geen vraag naar omdat er geen aanbod is, en er is geen aanbod omdat er geen vraag is.

Een kip-en-eiprobleem dat de sector in een lastige positie brengt, zegt waterstofexpert René Peters van onderzoeksinstituut TNO. "De overheid probeert nu met subsidies die markt op gang te brengen. In het begin moet dat gestimuleerd worden."

De regering trekt ruim 700 miljoen euro uit voor elf waterstofprojecten. Maar coalitiepartij BBB stelde onlangs Kamervragen toen bleek dat drie van die projecten van plan zijn om de geproduceerde waterstof te verkopen aan het buitenland.

Kamerlid Henk Vermeer vindt dat niet kunnen. "Nederlandse subsidie van Nederlandse burgers en ondernemers moet in Nederland besteed worden."

Vanuit Europese wetgeving is het niet mogelijk bedrijven te verbieden de waterstof naar het buitenland te exporteren. "Als dat niet gegarandeerd kan worden, dan maar niet," stelt Vermeer.

Wat is waterstof?

Waterstof wordt gemaakt door water te splitsen in waterstof en zuurstof met behulp van elektriciteit. Wanneer die elektriciteit duurzaam is opgewekt, bijvoorbeeld met windmolens of zonneparken, spreekt men van groene waterstof.

Daarnaast bestaat ook grijze en blauwe waterstof. Grijze waterstof wordt opgewekt door middel van fossiele brandstoffen, daarom is het niet duurzaam. Blauwe waterstof wordt ook opgewekt uit fossiele brandstoffen, maar daarbij wordt de CO2 grotendeels opgevangen en opgeslagen onder de grond. Ook dat is niet heel duurzaam.

Waterstofexpert Peters vindt het in tegenstelling tot de BBB geen probleem als gesubsidieerde waterstof naar het buitenland gaat. Sterker: "Als waterstof in Nederland succesvol wil worden, moeten we dat samen oppakken. Nederland investeert, maar ook Duitsland, België en Frankrijk doen dat. Het is logisch dat waterstof dan soms vanuit Nederland naar België gaat. Nederland gedijt het best als handelsland en er komt straks ook waterstof uit Duitsland naar Nederland toe."

Het gebruik van waterstof zorgt ervoor dat de CO2-uitstoot vermindert zodat klimaatdoelen gehaald kunnen worden. Als de geproduceerde waterstof naar het buitenland gaat, wordt de klimaatwinst dus dáár gerealiseerd. Dat vindt Vermeer "kamikazebeleid". "Dan hebben we er nog een extra probleem bij. Wél ons geld kwijt, maar géén klimaatdoelen bereikt. Dubbel de sjaak."

Het voelt inderdaad gek, beaamt demissionair minister van Klimaat en Groene Groei Sophie Hermans. "Maar dit is een heel belangrijke subsidie voor de Nederlandse economie én voor de Europese waterstofmarkt."

De VVD-bewindspersoon vindt de stelling van de BBB "kortzichtig". "De verduurzaming van onze economie en onze energievoorziening is van Nederlands, Europees en mondiaal belang. Uiteindelijk voeren we beleid om het in Europa en mondiaal voor elkaar te krijgen."

Ook lokaal

Dat de waterstofsector niet alleen internationaal maar ook lokaal kan slagen, probeert Willem Biesheuvel van Energiehub Eeserwold te bewijzen. Dit project heeft overheidssubsidie gekregen en gaat een waterstoffabriek bouwen in het Overijsselse Steenwijk. "De energie wordt hier lokaal opgewekt, door middel van zonnepanelen op de daken van het gebouw hiernaast. Hierdoor kunnen we de waterstoffabriek direct voorzien van elektriciteit."

De waterstoffabriek wordt vervolgens gekoppeld aan het naastgelegen tankstation, waar vrachtwagens het direct kunnen afnemen. "Daarnaast distribueren we de waterstof zelf ook met tankwagens in de regio."

Biesheuvel begrijpt de ophef over de geëxporteerde waterstof wel, maar plaatst ook een kanttekening. "Er komt ook waterstof vanuit het buitenland naar Nederland toe. Het werkt een beetje twee kanten op." Toch houdt hij het liever lokaal. "Dat is zeker de mooiste oplossing."

Denk-fractievoorzitter Stephan van Baarle stelt zich toch beschikbaar als lijsttrekker van zijn partij bij de komende Tweede Kamerverkiezingen. De "massale steunbetuigingen uit het gehele land" hebben hem "gesterkt" in deze beslissing, zo staat in een persbericht van de partij.

Vorige week liet Van Baarle weten dat hij geen lijsttrekker meer wilde zijn. Hij voelde zich ondermijnd door het partijbestuur en vond het onmogelijk om door te gaan.

De fractie wil huidig Kamerlid Dogukan Ergin, net als bij de vorige Tweede Kamerverkiezingen, op de tweede plaats hebben. Het bestuur wilde hem naar de vijfde plek laten zakken. In plaats van hem moest een vrouw hoger op de lijst komen. Om welke vrouwelijke kandidaat het gaat, is niet bekend.

Nieuwe partijvoorzitter

Na het hoogoplopende conflict stapte het partijbestuur van Denk afgelopen weekend op. Oud-partijleider Tunahan Kuzu wordt op de ledenvergadering van 30 augustus voorgedragen als de nieuwe partijvoorzitter.

De fractie en het bestuur zijn "tot een vergelijk gekomen" en er is "partijbreed duidelijke steun uitgesproken" voor het leiderschap van Van Baarle, laat de partij weten.

Denk heeft nu drie Kamerzetels. In de Peilingwijzer, een gewogen gemiddelde van meerdere peilingen, staat de partij op twee tot vier zetels. Dat maakte het onzeker of Ergin, met een vijfde plek op de kieslijst, nog een keer Kamerlid zou kunnen worden.