PVV-leider Wilders heeft de eerste vier namen van de kandidatenlijst bekendgemaakt voor de Tweede Kamerverkiezingen op 29 oktober. Wilders heeft gekozen voor vernieuwing van de top van de kandidatenlijst. In de top vier ontbreken daarom bekende namen als Faber, Agema en Bosma.

Agema stelt zich na 22 jaar niet meer herkiesbaar, laat ze in een uitgebreide brief op X weten. "Het Kamerlidmaatschap is het mooiste dat er is en ik ga het vreselijk missen. Ik had het graag nog jaren gedaan, maar de omstandigheden zijn er helaas niet naar." Wat die omstandigheden zijn, zegt ze niet.

Wilders, die als het enige partijlid over alles in zijn eentje beslist, staat weer 1, zoals sinds 2006 steeds het geval was. Op nummer 2 staat Sebastiaan Stöteler, die ruim een jaar voor de PVV in het Europees Parlement zit en lijsttrekker was bij de Europese Verkiezingen in 2024.

De 41-jarige politicus uit Almelo werd in 2018 gemeenteraadslid in Almelo. Voor zijn vertrek naar Brussel was hij ook twee jaar lid van de Provinciale Staten van Overijssel.

Aanstaande

Nummer 3 van de kandidatenlijst is Shanna Schilder uit Volendam en nummer 4 is Annelotte Lammers uit Genemuiden.

Beiden zijn jurist. De 37-jarige Schilder werkt bij het ministerie van Bestuur, Planning en Dienstverlening op Curaçao, de 32-jarige Lammers bij de Immigratie- en Naturalisatiedienst (IND).

Vertrouwelingen

Op de vorige kandidatenlijst stonden vertrouwelingen van Wilders op hoge plekken, zoals Agema op 2 en Gidi Markuszower op 4. Wilders zal de rest van de lijst de komende dagen bekendmaken, zo kondigt hij aan op X.

In 2023 koos Wilders ook voor een nieuwkomer op 3, Rachel van Meetelen. Ook van haar zal later pas duidelijk worden of ze in de Tweede Kamer zal blijven.

Jongeren tot 18 jaar moeten waarschijnlijk vanaf 2027 op een fatbike en een e-bike verplicht een helm op. Het demissionaire kabinet werkt aan regelgeving die in het najaar van 2026 naar de Tweede Kamer wordt gestuurd.

De Tweede Kamer wilde eigenlijk een onderscheid tussen fatbikes en andere e-bikes, maar dat is juridisch onuitvoerbaar, zegt het ministerie van Infrastructuur na verschillende onderzoeken. Ook een minimumleeftijd voor het besturen van fatbikes is juridisch ingewikkeld en zou nog jaren langer duren dan het invoeren van de helmplicht.

Het ministerie onderzoekt of het nuttig is om overlast door elektrische fietsers met een gedragsaanpak te bestrijden. De fabrikanten en verkopers van e-bikes werken aan een kwaliteitskeurmerk.

Meer hersenletsel

Uit onderzoek van VeiligheidNL in opdracht van het ministerie blijkt dat tussen 2020 en 2024 het aantal slachtoffers onder elektrische fietsers op de spoedeisende hulp is verdubbeld. In de leeftijdsgroep van 12 tot 18 jaar is het aantal bestuurders van e-bikes met hersenletsel verzesvoudigd, het aantal bestuurders van fatbikes dat op de eerste hulp belandde is toegenomen van 0 in 2020 tot 301 in 2024.

Ziekenhuizen waarschuwen al jaren voor de grotere kans op hersenletsel na een ongeval voor bestuurders van e-bikes. Afgelopen maandag nog presenteerden de artsen van Frisius MC in Leeuwarden een onderzoek waaruit blijkt dat de kans op ernstig letsel twee keer zo groot is als op een gewone fiets.

De korting op brandstofaccijns op benzine, diesel en lpg wordt per 1 januari toch nog een keer verlengd, als het aan het demissionaire kabinet ligt. Bronnen bevestigen berichtgeving daarover van De Telegraaf. Het scheelt voor benzine ongeveer "een klein kwartje".

Hoe de 1,6 miljard euro betaald wordt die de schatkist hierdoor misloopt, is nog niet bekend. Morgen komen de overgebleven ministers van het kabinet van VVD en BBB bij elkaar om verder te praten over de begroting voor Prinsjesdag.

Gisteren nam de Tweede Kamer nog een motie van JA21 aan die het kabinet tot de prijsverlaging opriep, al had minister van Financiën Heinen al laten doorschemeren dat VVD en BBB dit willen regelen. Het uitgedunde kabinet kan dus alvast rekenen op steun van een Kamermeerderheid.

Energiemarkt

De overheid verlaagde de brandstofaccijnzen in 2022 om burgers tegemoet te komen. De prijzen stegen toen erg door de onrustige energiemarkt en de rol van Rusland.

De gemiddelde benzineprijzen in Europa dalen de laatste maanden weer door de dalende olieprijs, maar benzine blijft in Nederland duur vergeleken met andere landen.

Het is druk op de publieke tribune van de Tweede Kamer bij het debat naar aanleiding van het opstappen van alle NSC-bewindslieden uit het kabinet. Dat gebeurde nadat demissionair NSC-minister Veldkamp van Buitenlandse Zaken besloot te stoppen omdat hij vanuit het kabinet geen steun kreeg voor extra maatregelen tegen Israël.

Op de tribune in de plenaire zaal van het Kamergebouw zitten aan de ene kant de journalisten, aan de andere kant de dagjesmensen, te herkennen aan een groene sticker op hun kleding.

De 23-jarige Gijs de Vries uit Hardenberg is er voor het eerst. "Waarschijnlijk ga ik het einde niet meemaken, want dan zit ik in de trein op weg naar huis." Hij noemt de huidige politieke situatie een bloedbad.

De Vries is meer dan gemiddeld geïnteresseerd in politiek, zegt hij zelf, en hij vindt dat dit kabinet er een zootje van heeft gemaakt. "Ik heb het gevoel dat ik constant naar campagne-tv zit te kijken, een soort show, waar iedereen vooral bezig is er goed op te staan voor de buitenwereld. Daarvoor zijn ze niet gekozen."

De Vries heeft zijn hoop op CDA-leider Bontenbal gevestigd, die dit in zijn ogen doorbreekt. De Hardenberger vindt hem wel constructief en redelijk.

'Veel ruzie gezien'

Volgens politicoloog Josje den Ridder van het Sociaal en Cultureel Planbureau (SCP) is het vertrouwen in de politiek de afgelopen twee jaar flink gedaald. En dat heeft alles te maken met de onderlinge verhoudingen binnen deze coalitie en de ruzies die daar het gevolg van zijn. "Want ruzie betekent afname van vertrouwen", zegt De Ridder.

Ook de 63-jarige Ellen de Groot en haar 58-jarige zus Sandra Oorschot zijn teleurgesteld. Oorschot is een fanatiek volger van debatten, meestal thuis, met een haakwerkje voor tv. "Ideale combinatie." Maar tijdens de Algemene Beschouwingen, de week na Prinsjesdag, zit ze steevast op de tribune. Ze is ermee begonnen in de coronatijd. "Toen waren de debatten informatief en stak ik er wat van op, maar nu is het vooral veel jij-bakken."

Haar zus is nu voor de tweede keer mee. Beiden vinden deze tweede 'val' van het nu demissionaire kabinet bizar en onnodig. "De afgelopen twee jaar heb ik vooral heel veel ruzie gezien," zegt Oorschot. "De inhoud leek ondergeschikt."

Ze herinnert zich nog levendig de chaos aan het begin van de tweede dag van de laatste Algemene Beschouwingen. Toen wilde de oppositie documenten inzien die Schoof weigerde te geven. "Het is amusement geworden", zegt ze. "Best leuk, maar daar is de politiek niet voor bedoeld."

Dit kabinet heeft ertoe geleid dat de zussen in oktober anders gaan stemmen. Maar al die nieuwe partijen krijgen hun stem niet. Ze kiezen iemand die in hun ogen vooruit kijkt en betrouwbaarheid uitstraalt.

Den Ridder van het SCP beaamt dat alleen met een stabiele regering het vertrouwen weer stijgt. "Kiezers hebben behoefte aan inhoud en betrouwbare politici."

Relatiemanagement

De 30-jarige Jasper woont sinds kort in Den Haag en heeft even tijd om de debatten live te volgen voordat hij aan zijn nieuwe baan begint. Politiek boeit hem heel erg en specifiek nu vanwege de situatie in Gaza. Hij was afgelopen vrijdag bij het debat en nu weer. "Als je in de zaal zit dan voel je de dynamiek, je hebt overzicht over de hele zaal, de emoties zijn bijna tastbaar, dat is op tv veel minder."

Hij is geïnteresseerd in debattechnieken, maar hij mist een constructief debat, ook vandaag weer. "Niemand durft zich echt uit te spreken, te staan voor zijn overtuigingen", vindt hij. Hij mist dat ook in het debat over Gaza.

Zelf is hij nog een zwevende kiezer, aan de linkerkant. Maar hij worstelt met het NAVO-standpunt van sommige partijen. Hij noemt het huidige kabinet een twitterkabinet, dat weinig verantwoordelijkheid neemt met kabinetsleden die elkaar niets gunnen. Hij heeft nog wel vertrouwen in de democratie, maar niet in de politici die nu aan het roer staan.

"Relatiemanagement zou niet verkeerd zijn", zegt Den Ridder, "zodat ze de persoonlijke verhoudingen goed kunnen houden en niet van ruzie naar ruzie hobbelen."

Het demissionaire kabinet kan verder. De overgebleven coalitiepartners VVD en BBB kunnen de ministerposten die vacant zijn geworden door het opstappen van NSC gaan invullen. Dat is de uitkomst van het Kamerdebat over de ontstane politieke situatie na het vertrek van NSC uit de coalitie.

Voorstellen voor andere vervolgstappen kregen geen steun. Pogingen van met name de linkse oppositiepartijen om het beleid rond Gaza en Israël bij te sturen haalden het ook niet.

Toch heeft het rompkabinet nog maar weinig bewegingsruimte, al is het maar omdat het nog maar steunt op 32 van de 150 Tweede Kamerzetels. Voor ieder voorstel zal steun moeten worden gezocht bij oppositiepartijen. Dat betekent waarschijnlijk vooral op de winkel passen, totdat er na de verkiezingen een nieuw kabinet zit.

Demissionair premier Schoof beloofde de Kamer in het debat dat zijn ploeg zich bescheiden zal opstellen. Hij wil "in nauw overleg" met de Kamer toch nog stappen zetten. Daarbij noemde hij onder meer de afwikkeling van het toeslagenschandaal, Groningen en de begroting van volgend jaar.

Maar ook andere onderwerpen mogen wat hem betreft niet stil komen te liggen. "Het zou onverantwoord zijn om op een belangrijk onderwerp als migratie en asiel een periode van stilstand in te gaan. En de oorlog in Oekraïne wacht ook niet op ons."

Verwachtingen temperen

GroenLinks-PvdA temperde meteen al de verwachtingen van de premier over samenwerking. Dat het kabinet zich niet schaart achter de door hem voorgestelde maatregelen tegen Israël, werpt volgens fractievoorzitter Timmermans "een schaduw op de samenwerking met het kabinet".

Net als afgelopen vrijdag diende GroenLinks-PvdA moties in om harder op te treden tegen de regering Netanyahu. En net als afgelopen vrijdag wees het kabinet die af en was er ook geen meerderheid in de Kamer. "Alles wat Israël doet, wordt met de mantel der liefde bedekt. Het is diep teleurstellend", verzuchtte Timmermans.

Met andere partijen pleitte GroenLinks-PvdA opnieuw voor een wapenembargo tegen Israël, een importverbod voor producten uit de bezette gebieden en het naar Nederland halen van ernstige gewonde of zieke kinderen uit Gaza. "Dat is toch het absolute minimum dat Nederland zou moeten doen", zegt Timmermans.

Verschillende fracties probeerden de VVD zo ver te krijgen de voorstellen te steunen, zodat er een meerderheid zou ontstaan. Maar fractievoorzitter Yesilgöz ging niet overstag. Zij wil eventuele sancties het liefst in Europees verband of samen met andere landen instellen.

Alternatieven

In de aanloop naar het debat opperden verschillende partijen alternatieven voor het plan van het kabinet om met alleen VVD en BBB verder te gaan. D66 pleitte ervoor om alle ministers behalve Schoof te vervangen door mensen met enige afstand tot de politiek, een nationaal kabinet. ChristenUnie en SGP stelden een lijmpoging voor om NSC weer aan boord te krijgen, maar dat bleek niet reëel.

Ook werden oppositiepartijen de afgelopen dagen gepolst of ze misschien bewindslieden wilden leveren om de afgetreden NSC'ers te vervangen. Maar niemand wil geassocieerd worden met dit 'ruziekabinet', zeker niet met de verkiezingen in aantocht.

CDA-leider Bontenbal zei in het debat dat zijn partij zich wel constructief zal opstellen tegenover het rompkabinet. Maar hij vindt dat kabinetsleden dan terughoudend moeten zijn in de aanstaande verkiezingscampagne.

De PVV wil het kabinet, waar het in juni uit stapte, eigenlijk alleen uit de brand helpen als er per directe strenge asielmaatregelen worden ingevoerd, zoals grenscontroles en het sluiten van azc's. Later in het debat zei fractievoorzitter Wilders dat hij "goede voorstellen" wel zal steunen.

Een groot deel van de oppositiepartijen is bereid het uitgedunde kabinet-Schoof van VVD en BBB te steunen. Maar de bewindslieden moeten zich wel bescheiden opstellen en niet met ingrijpende plannen komen. "U past grote bescheidenheid, u moet alleen op de winkel passen", zo vatte SP-leider Dijk een breder gedragen opvatting in de Tweede Kamer samen.

De Tweede Kamer is vandaag teruggekomen van zomerreces om te debatteren over de vraag hoe het kabinet-Schoof verder moet na het vertrek van NSC afgelopen vrijdag. Het al demissionaire kabinet bestaat nu nog maar uit twee partijen en steunt op 32 zetels. Dat is erg weinig om met enige slagkracht te besturen, is de algemene opvatting.

Chaos

De Tweede Kamer wil het kabinet niet naar huis sturen, bleek al snel tijdens het debat. Een motie van wantrouwen van Denk zal geen meerderheid halen. Dat zou de chaos alleen maar groter maken, vrezen ook verschillende oppositiepartijen.

Lees hier het liveblog en volg het debat op de voet:

Ook de grootste oppositiepartij PVV is bereid om nog voor sommige maatregelen te stemmen. De partij wil weliswaar dat er snel een strenger asielbeleid komt, maar als die wens niet wordt ingewilligd, zal de PVV zich toch "zakelijk en volwassen" opstellen, zei PVV-leider Wilders. "U kunt nergens op rekenen, maar als het kabinet met voorstellen komt waar we voor zijn, zullen we die ook steunen."

Andere oppositiepartijen, zoals GroenLinks-PvdA, het CDA, de ChristenUnie en de SP, willen zich "constructief" opstellen. Dat betekent niet dat steun meteen verzekerd is, per onderwerp bekijken de partijen wat ze gaan doen. GroenLinks-PvdA dringt weliswaar aan op harde maatregelen tegen Israël, maar "er zijn dingen die niet kunnen wachten", zei partijleider Timmermans.

Kreupel kabinet

Aan die steun zijn wel voorwaarden verbonden, laten de partijen doorschemeren, zonder heel concreet te worden. De ChristenUnie wil niet dat het kabinet heel actief wordt. "Dit is een kreupel kabinet en geen campagnekabinet", stelt CU-leider Bikker.

CDA-leider Bontenbal vraagt ook om bescheidenheid. "Ik verwacht wel terughoudendheid, een fair play van ministers", zo zei CDA-leider Bontenbal tegen VVD-leider Yesilgöz. Hij wil duidelijk niet dat de bewindslieden van VVD en BBB zich vlak voor de verkiezingen nog opvallend profileren en de Kamer dwingen om hierop te reageren. Het CDA zal goede voorstellen blijven steunen, beloofde Bontenbal.

VVD-leider Yesilgöz zegt het verzoek van Bontenbal en de andere oppositiepartijen te begrijpen en noemt het ook namens BBB een terecht punt. "Het is niet de bedoeling dat de oppositie wordt overvallen", aldus Yesilgöz. "Daar zijn onze ministers zich heel bewust van."

Israël en Gaza

In het debat gingen sommige partijen, zoals GroenLinks-PvdA, de Partij voor de Dieren, Denk en Volt, uitgebreid in op het Israël-Gaza-conflict. Het kabinet neemt volgens deze partijen te weinig maatregelen tegen Israël. Ook VVD-leider Yesilgöz kreeg veel vragen over waarom haar partij zich niet achter hardere maatregelen schaart.

Verder sprak een flink aantal partijen, zoals GroenLinks-PvdA, CDA, D66, SP, NSC en Volt, zich uit voor een zeer snelle kabinetsformatie. Een nieuw kabinet zou volgens hen voor de Kerst op het bordes moeten staan.

Demissionair asielminister Van Weel mag in schrijnende gevallen nog steeds verblijfsvergunningen verlenen. Dat oordeelt de Raad van State vandaag. Daarom moet hij alsnog de aanvraag van een Iraakse man beoordelen.

De uitspraak van de bestuursrechter is gedaan in de zaak van een Iraakse man die een verblijfsvergunning vanwege schrijnende omstandigheden had aangevraagd. De minister had die aanvraag niet behandeld, omdat hij niet meer de zogenoemde discretionaire bevoegdheid zou hebben. Die is nodig om een verblijfsvergunning in schrijnende omstandigheden te verlenen.

Zo'n verblijfsvergunning is bedoeld voor mensen die geen recht hebben om te blijven op basis van ander beleid, maar die daar toch het recht hebben om hier te blijven op humanitaire gronden.

Van Weel verwees naar een wijziging van het Vreemdelingenbesluit in 2019. Toen is de discretionaire bevoegdheid verschoven van de minister naar de directeur van de Immigratie- en Naturalisatiedienst (IND).

Aanvraag toch beoordelen

Desondanks oordeelt de afdeling bestuursrechtspraak van de Raad van State dat de discretionaire bevoegdheid van de minister nog altijd in de vreemdelingenwet is vastgelegd. Een wijziging van het Vreemdelingenbesluit heeft daar geen invloed op, oordeelt de hoogste bestuursrechter in Nederland.

"Een bevoegdheid die bestaat op grond van hogere regelgeving, een wet, kan namelijk niet zomaar door lagere regelgeving, een algemene maatregel van bestuur, worden ingeperkt", aldus de Raad van State. Als Van Weel de aanvraag opnieuw wil afwijzen, volstaat dus niet als enige opmerking dat hij de bevoegdheid niet heeft.

De Tweede Kamer komt vandaag opnieuw van zomerreces terug voor een spoeddebat. Dit keer gaat het niet direct over het conflict Israël-Gaza, maar over 'de ontstane politieke situatie', zoals de Tweede Kamer het omschrijft. De fractievoorzitters van alle vijftien partijen discussiëren vanaf 10.15 uur met premier Schoof en zijn twee overgebleven vicepremiers, Hermans (VVD) en Keijzer (BBB), over de vraag hoe nu verder? En kan het land nog bestuurd worden?

Want het demissionaire kabinet-Schoof bestaat sinds een paar dagen alleen nog maar uit VVD en BBB. Vrijdagavond stapte NSC uit het kabinet vanwege onenigheid over aanvullende maatregelen tegen Israël. Begin juni was de PVV al vertrokken en viel het kabinet.

Debat live

Het debat is vanaf 10.15 uur te volgen op NPO 1, via NOS.nl en in de NOS-app. Online is het onder meer te volgen via een liveblog en op NPO Radio 1 zijn nieuwsflitsen.

Een kabinet van twee partijen is op zichzelf niet per se een probleem, zolang er maar voldoende zetels zijn om maatregelen door de Tweede Kamer te krijgen. Het kabinet-Schoof steunt nog op 32 zetels. Dat is erg weinig om met enige slagkracht het land te besturen, zeker omdat het niet uitgesloten is dat Schoof en zijn bewindslieden na de Tweede Kamerverkiezingen eind oktober nog wel even door moeten. De vorige kabinetsformatie duurde ruim zeven maanden.

Eén van de eerste sprekers in het debat vandaag is PVV-leider Geert Wilders, met 37 zetels de grootste partij. Zijn toon is doorgaans hard en hij zal premier Schoof duidelijk maken dat hij dit kabinet alleen wil steunen als er onmiddellijk een asielstop komt. Dat zit er niet in.

Aan de andere kant zullen linkse oppositiepartijen als GroenLinks-PvdA en de SP Schoof eventueel een helpende hand willen bieden, onder één duidelijke voorwaarde: het kabinet moet onmiddellijk hardere maatregelen nemen tegen Israël. Dat lukte NSC-minister Veldkamp vrijdag al niet en daarom stapte hij op. De kans is klein dat VVD en BBB nu wel een draai maken.

Weinig steun

Zoals het er nu uitziet, kan het uitgedunde kabinet-Schoof op weinig steun van oppositiepartijen rekenen, zeker met nieuwe Tweede Kamerverkiezingen in zicht. Partijen willen zich liever profileren dan zich te veel verbinden aan een noodlijdend kabinet.

De afgelopen dagen circuleerden tal van scenario's, zoals het D66-plan om een "nationaal kabinet" te vormen: een noodkabinet met nieuwe bestuurders onder leiding van Schoof. Ook werd gesproken over de aanstelling van een verkenner en de start van een mini-formatie. Verder kwam het plan langs om de NSC-posten (vijf ministers en vier staatssecretarissen) in te vullen met topambtenaren met kennis van de dossiers.

Duidelijk

Geen van deze voorstellen zal vandaag een meerderheid halen, is de verwachting. VVD en BBB voelen er ook niets voor en willen de NSC-plekken vullen met eigen mensen. Premier Schoof stuurde gisteravond nog een brief aan de Kamer waaruit duidelijk wordt dat het snel opvullen van de lege plekken volgens hem het beste is. Hij schrijft: "Het is van het allergrootste belang dat het kabinet op korte termijn weer op volle slagkracht komt en aan de slag kan met het oplossen van de urgente vraagstukken die er liggen.

De twee partijen zijn het al eens geworden over de verdeling van de ministersposten. Schoof zal de Kamer dus moeten overtuigen dat een opvulling met nieuwe VVD- en BBB-politici de beste optie is. En wat hij precies bedoelt met "urgente vraagstukken".

De premier zal misschien ook nog wel zijn irritatie laten merken over het NSC-vertrek. In zijn brief dinsdagavond laat hij dat ook nog doorschemeren. Het kabinet, ook demissionair, is verantwoordelijk voor een ordentelijk landsbestuur, vindt hij. "Het tussentijdse vertrek van bewindspersonen draagt hier niet aan bij."

Chaos

Harde verwijten zullen in de plenaire zaal vandaag zeker over en weer vliegen. "Chaos", sneerde menig Haags politicus al de laatste dagen. NSC zal door de overgebleven partijen VVD en BBB verweten worden te snel weggelopen te zijn, terwijl er nog gewerkt werd aan een plan voor een hardere aanpak van Israël. NSC zal zeggen dat het de "druppel was die de emmer liet overlopen".

Het debat staat tot 18.00 uur gepland, maar een eindtijd is eigenlijk niet te voorspellen.

De overgebleven regeringspartijen VVD en BBB zijn het eens geworden over de verdeling van de vijf vrijgekomen ministersposten. Het is alleen nog niet bekend hoe die verdeling er per partij precies uitziet en welke politici deze tijdelijke baan gaan vervullen.

In een brief aan de Tweede Kamer schrijft demissionair premier Schoof dat er overeenstemming is over de verdeling van in ieder geval de ministersposten die opgevuld moeten worden na het vertrek van NSC uit het kabinet, afgelopen vrijdag.

Onduidelijk

Hij zegt dat de Tweede Kamer hierover "zo spoedig mogelijk" wordt geïnformeerd, maar het is onduidelijk of dit vóór het Kamerdebat is dat morgenochtend begint. Er zijn ook vier staatssecretarisschappen te vergeven, en "een aantal" daarvan wordt weer ingevuld, schrijft Schoof.

In juni kregen VVD, NSC en BBB nog stevige ruzie over de verdeling van de ministersposten die de opgestapte PVV-bewindslieden hadden achtergelaten. De drie partijen wilden allemaal de asielportefeuille van PVV-minister Faber en na veel gesteggel is die post opgesplitst tussen de partijen.

Complexe situatie

Schoof zegt dat hij de afgelopen dagen niet alleen heeft gesproken met politici, maar ook met bestuurlijke en maatschappelijke vertegenwoordigers. Maandag ging Schoof naar koning Willem-Alexander om te praten over, zoals de Rijksvoorlichtingsdienst het noemt, de "complexe situatie".

Vrijdagavond stapte NSC uit het kabinet vanwege onenigheid over aanvullende maatregelen tegen Israël. Eerder was de PVV al vertrokken, waardoor alleen de VVD en BBB nog over zijn. Die hebben samen 32 zetels, bij lange na niet de 76 zetels die nodig zijn voor voldoende steun van de Tweede Kamer.

Nationaal kabinet

De afgelopen dagen kwamen oppositiepartijen, maar ook deskundigen en oud-ambtenaren, met allerlei voorstellen om een daadkrachtig kabinet te vormen. Oppositiepartij D66 pleit bijvoorbeeld voor een 'nationaal kabinet': een noodkabinet met nieuwe bestuurders onder leiding van Schoof. Andere voorstellen waren het aanstellen van een 'verkenner' die een oplossing zou moeten vinden, het aanstellen van topambtenaren om de lege posten op te vullen, en de start van een mini-formatie.

Maar de twee overgebleven partijen, VVD en BBB, zien hier weinig in en denken geschikte kandidaten te kunnen vinden om de komende tijd een ministerie te bestieren.

Schoof benadrukt dat er nog steeds een demissionair kabinet zit, dat op een aantal belangrijke terreinen nog wel wil regeren. Het gaat dan om nationale en internationale veiligheid, zoals steun aan Oekraïne, maar ook om de hersteloperatie van het toeslagenschandaal en Groningen.

Het debat is morgen live te volgen op NPO 1, NOS.nl en NPO Politiek, vanaf 10.15 uur.

Het CDA heeft de kandidatenlijst bekendgemaakt voor de Tweede Kamerverkiezingen op 29 oktober. Op nummer 2, na lijsttrekker Bontenbal, staat de Hengelose wethouder Hanneke Steen. Ze stond in 2023 al op nummer 9 van de lijst, maar het CDA haalde toen maar vijf zetels.

Na Steen komen de Kamerleden Derk Boswijk (3), Inge van Dijk (4) en Harmen Krul (5). Het andere CDA-Kamerlid Vedder stopt na de verkiezingen, omdat haar werk een te zware wissel trekt op haar gezin, zo gaf ze eerder al aan.

Voorlichter

Op de kandidatenlijst van het CDA staan bij de eerste 20 weinig politici die al eerder in de Tweede Kamer hebben gezeten of andere Haagse ervaring hebben. Alleen Bart van den Brink (7) is zeven maanden Kamerlid geweest in 2023. Hij stond op de vorige lijst ook op plek 7, maar kwam de Kamer niet in en werd weer partijstrateeg en voorlichter.

De top 10 bestaat verder uit advocaat Jeltje Straatman (6), wethouder Judith Bühler uit Sittard (8), de Drentse gedeputeerde Henk Jumelet (9) en CNV-directeur Elles van Ark.

Een bekende nieuwkomer is EO-televisiepresentator Tijs van den Brink, die de overstap wil maken van de journalistiek naar de Haagse politiek. Hij komt op nummer 11. Een andere bekende staat op plek 50: oud-atleet en sportcommentator Gregory Sedoc is lijstduwer voor de partij.

Verantwoordelijkheid

Het CDA benadrukt in het persbericht dat gekozen is voor "een sterke lijst met mensen die midden in de samenleving staan". De kandidaten hebben volgens CDA-leider Bontenbal eerder laten zien "wat samenwerken en verantwoordelijkheid nemen betekent".

Het CDA heeft nu vijf zetels in de Tweede Kamer, maar de partij staat er goed voor in de opiniepeilingen. Volgens de Peilingwijzer van eind juli zou de partij wel eens op tussen de 21 en 25 zetels kunnen uitkomen. De Peilingwijzer berekent een gewogen gemiddelde van de zetelpeilingen van Verian/EenVandaag en Ipsos I&O.

De CDA-leden moeten de lijst nog goedkeuren. De lijst wordt in stemming gebracht tijdens het verkiezingscongres van 6 september.

De overgebleven bewindslieden van VVD en BBB in het kabinet vinden dat er snel weer een volledige ministersploeg moet komen, maar een nationaal kabinet zoals is voorgesteld door D66 zien ze niet zitten.

D66 vindt dat er een noodkabinet met gedegen bestuurders moet komen. Alle huidige ministers zouden moeten stoppen, behalve premier Schoof, en om hem heen zouden mensen aangesteld moeten worden als de ministers van staat Jan Peter Balkenende, Winnie Sorgdrager, Jaap de Hoop Scheffer en oud-GroenLinks-politica Kathalijne Buitenweg.

Zo'n kabinet van nationale eenheid zou de beste uitweg uit de chaos kunnen bieden, zei D66-leider Jetten in het NOS Radio 1 journaal. Na het vertrek van de PVV (in juni) en NSC (vorige week) uit de coalitie zijn alleen VVD en BBB nog over. Zij hebben in de Tweede Kamer 32 van de 150 zetels.

Niet ingewerkt

Demissionair minister Brekelmans (VVD) vindt het geen goed idee om de ingewerkte ministers van VVD en BBB te vervangen door een nationaal kabinet. Mensen die al een "jaar of tien uit de politiek weg zijn" zijn wat hem betreft ook niet per se beter ingewerkt, want die "zitten niet op actuele dossiers".

"Het klinkt heel romantisch, maar praktisch is het niet", zegt demissionair VVD-minister Van Weel van Justitie. Ook staatssecretaris Rummenie (BBB) wijst het plan af: "Omdat wij gekozen zijn". Wat hem betreft wordt er binnen VVD en BBB naar vervangers gezocht.

Maar zijn die mensen er ook? Demissionair minister Wiersma van Landbouw denkt van wel: "Als er geleverd moet worden, dan doen we dat." Maar uiteindelijk is het aan de Tweede Kamer om te beslissen, zeggen de bewindslieden voor aanvang van een begrotingsoverleg.

Verkenner aanstellen?

Hoe het verder loopt, moet morgen blijken als de Tweede Kamer erover debatteert. Mogelijk wordt dan een verkenner aangesteld die gaat onderzoeken hoe het nu verder moet.

Gisteren werd duidelijk dat er in politiek Den Haag verschillende scenario's circuleren voor een uitweg uit de crisis. Als na de verkiezingen een lange formatie volgt, zou het demissionaire kabinet het nog wel eens een jaar moeten zien vol te houden, terwijl het nu nog maar steunt op 32 zetels in de Tweede Kamer.

Minister Brekelmans vindt dat er ook met die 32 zetels gewoon kan worden bestuurd, waarbij dan in beide Kamers meerderheden moeten worden gezocht. Die zijn volgens hem best te vinden.

'Relschopperij'

Ook de fractieleider van de BBB, Van der Plas, denkt dat die meerderheden te vinden zijn. Het plan voor een nationaal kabinet doet ze af als "relschopperij" en noemt ze "onverantwoord en roekeloos". De chaos wordt volgens haar op die manier nog groter, zei ze na een overleg met VVD-leider Yesilgöz over de ontstane situatie.

Op de vraag hoe die meerderheden gevonden moeten worden zegt ze dat er altijd al contact is tussen coalitie en oppositie en dat het een "democratisch proces" is. Ze gaat ervan uit dat "iedereen die serieus aan de slag wil met Nederland" de komen de maanden ook "professioneel gedrag" gaat vertonen. "Verschillen tussen standpunten zijn er altijd."

De reactie van Van der Plas:

Linkse oppositiepartijen als GroenLinks-PvdA en de SP willen alleen nadenken over steun als het kabinet alsnog een strengere toon gaat aanslaan tegen de Israëlische regering inzake Gaza. NSC-minister Veldkamp kreeg dat niet voor elkaar, omdat hij naar eigen zeggen tegendruk van zijn coalitiegenoten ervoer, waarna hij besloot op te stappen.

Om daarbij de druk op het kabinet hoog te houden, spelen sommige oppositiepartijen met plannen voor een motie van wantrouwen tegen het hele kabinet. In de huidige politieke verhoudingen zou zo'n motie een meerderheid kunnen halen. Dan zou de chaos compleet zijn.

Geen ruzie maken

Demissionair minister Van Weel hoopt in elk geval dat de ploeg snel wordt aangevuld, want met de hele justitieportefeuille, Binnenlandse Zaken en een deel van de asielportefeuille heeft hij nu wel erg veel op zijn bord.

Het betekent volgens hem prioriteiten stellen, "maar het is geen manier van werken die we lang willen voortzetten".

Bij het vertrek van de PVV uit het kabinet voor de zomer leverde het herverdelen van de asielportefeuille van minister Faber nog onderlinge discussie en ruzie op. Dat is volgens Van Weel nu helemaal niet aan de orde. "We gaan echt geen ruzie maken. Het lijkt me hoog tijd om dat niet meer te doen."

Het aanpakken van de klimaatverandering en het invoeren van een basisinkomen voor iedereen zijn twee opvallende speerpunten van Volt bij de komende verkiezingen. Dat blijkt uit het conceptverkiezingsprogramma dat zojuist is verschenen. In het programma "Doe iets nieuws" zegt de partij het tijd te vinden voor "kneiterprogressieve" en "onorthodoxe ideeën".

Volgens Volt liegen de nieuwsberichten over overstromingen, bosbranden, droogte en extreme hitte er niet om. "Wat ooit ver weg leek, is nu de dagelijkse realiteit", zegt de partij. "De hitte brak deze zomer alle records". Het steekt de partij dat het lijkt of niemand er meer van opkijkt en dat we "normaal zijn gaan vinden wat niet normaal is".

Tata-stad

De partij wil daarom maatregelen nemen om in 2040 klimaatneutraal te worden. Fossiele brandstoffen moeten verdwijnen en hernieuwbare energie en kernenergie moeten de toekomst worden, bij voorkeur in een Europese energie-unie, waarbij gezamenlijk Europese waterstof wordt ingekocht en er wordt geïnvesteerd in kernenergie. Staalproducent Tata Steel moet weg, met het oog op het woningtekort kan er "beter een tata-stad komen", aldus Volt.

Verder wil de partij dat er Europese initiatieven komen om meer bomen te planten en mensen moeten gestimuleerd worden veel duurzamer te gaan consumeren. Dat zou deels betaald moeten worden door grootvervuilers aan te pakken.

Europees leger

Net als bij eerdere verkiezingen pleit de partij ervoor om veel dingen in Europees verband te te regelen, niet alleen via een gezamenlijk klimaatbeleid, maar ook door gezamenlijk in de Europese economie te investeren. "Geen Sillicon Valley, maar een Sillicon Europa", zegt de partij. Er zou een Europees durfkapitaalfonds moeten komen om meer te investeren in nieuwe duurzame initiatieven.

Ook pleit de partij opnieuw voor een Europees leger. Dat zou er voor 2030 moeten zijn en zeker 250.000 militairen moeten tellen.

De partij heeft ook veel oog voor de positie van jongeren. Er zou meer geld beschikbaar moeten komen voor onderwijs en meer aandacht en geld moeten gaan naar de mentale gezondheid van jongeren.

Hoe Volt alle plannen precies wil betalen heeft de partij nog niet in het programma meegenomen. De cijfers hangen af van de doorrekening van het Centraal Planbureau die nog volgt. De financiële paragraaf wordt daarom later aan het programma toegevoegd.

Dassen weer lijsttrekker

Laurens Dassen is zoals vorige week al bekend werd opnieuw de lijsttrekker. Sinds 2021 is hij de fractievoorzitter van de partij in de Tweede Kamer.

Volt heeft nu twee zetels in de Kamer. Ook huidig Kamerlid Marieke Koekkoek staat opnieuw op de lijst voor Volt, op nummer twee.

Op 30 augustus heeft Volt zijn congres en worden het verkiezingsprogramma en de kandidatenlijst definitief vastgesteld.

Meer punten uit het Volt verkiezingsprogramma:

Bij GroenLinks-PvdA is er weinig veranderd in de kandidatenlijst ten opzicht van de vorige verkiezingen. De top-vijf van de lijst bestaat uit dezelfde personen als twee jaar geleden. Achter lijsttrekker Frans Timmermans zijn dat de Kamerleden Esmah Lahlah, Jesse Klaver, Kati Piri en Lisa Westerveld.

De eerste nieuwe naam staat op zes: Marjolein Moorman. Zij is op dit moment nog onderwijswethouder in Amsterdam. Zij geldt binnen de fusiepartij al een tijdje als een rijzende ster. Op nummer tien staat Sjoukje van Oosterhout, die nu nog bij Milieudefensie werkt aan de klimaat-rechtszaak tegen Shell.

De bovenste helft van de lijst wordt vooral gevormd door zittende Kamerleden. Opvallend zijn de lage plekken voor de Kamerleden Raoul White (van 21 naar 30), Barbara Kathmann (van 18 naar 32) en Glimina Chakor (van 23 naar 35).

Leden kunnen nog wijzigen

De nu gepresenteerde lijst is een conceptlijst, de leden kunnen in een referendum de volgorde nog wijzigen. Alleen de lijsttrekker, Timmermans, is al aangewezen door de leden.

GroenLinks-PvdA heeft op dit moment 25 zetels in de Tweede Kamer. In de laatste Peilingwijzer (die is gebaseerd op de peilingen van Ipsos I&O en Verian/EenVandaag) staat de partij op lichte winst, met 25 tot 29 zetels.

VVD-vicefractievoorzitter Bente Becker staat niet meer in de top vijf van de kandidatenlijst van de liberalen voor de verkiezingen op 29 oktober. De leden hebben haar op plaats zes gezet, terwijl ze in de conceptlijst nog op plek drie stond. Dat blijkt uit de definitieve lijst, die de VVD heeft bekendgemaakt.

In plaats van Becker staat de huidige demissionair minister van Defensie, Ruben Brekelmans op drie, gevolgd door Vincent Karremans (minister van Economische Zaken) en Kamerlid Eric van der Burg.

Ook Thierry Aartsen, sinds twee maanden staatssecretaris van Infrastructuur en Waterstaat, zakt op de lijst van 13 naar 14. Hij ruilt van plek met Ulysse Ellian, die zich als Kamerlid tot voor kort bezighield met Justitie. Tegenwoordig is hij defensiewoordvoerder van de fractie.

Dilan Yesilgöz voert de VVD-lijst aan, net als bij de vorige verkiezingen. Eelco Heinen, demissionair minister van Financiën, staat op twee. Op dit moment heeft de VVD 24 zetels, in de laatste Peilingwijzer staat de partij op 20 tot 24 zetels.

Drie dagen na het opstappen van alle NSC-bewindspersonen is politiek Den Haag naarstig op zoek naar een uitweg uit de crisis. Daarbij circuleren verschillende scenario's, waarvan een aantal behoorlijk vergaand zijn. Dat blijkt uit gesprekken die de NOS heeft gevoerd met betrokkenen.

Het overgebleven rompkabinet van VVD en BBB steunt nu nog maar op 32 zetels in de Tweede Kamer. Om het nog enige slagkracht te geven hoopt demissionair premier Schoof op hulp van een of meerdere oppositiepartijen. Maar met de verkiezingen van 29 oktober in zicht staat niemand te springen om het kabinet uit de brand te helpen. Of er moeten grote toezeggingen komen.

Woensdag debatteert de Tweede Kamer over de ontstane situatie. Mogelijk wordt dan een verkenner aangesteld die gaat onderzoeken hoe het nu verder moet. Want als er na de verkiezingen weer een moeizame formatie volgt, dan moet de huidige ploeg het misschien nog wel een jaar volhouden.

Verkenner

Het Reglement van Orde van de Tweede Kamer biedt de mogelijkheid om bij een val van een kabinet zo'n verkenner aan te stellen. Maar in de regels staat dat die zijn werk wel binnen drie weken moet afronden, en het liefst sneller. Gedacht wordt aan oud-politici als Johan Remkes, Jan Peter Balkenende of Herman Tjeenk Willink.

De portefeuilles van de NSC-ministers zijn vacant en worden voorlopig waargenomen door de overgebleven kabinetsleden. Maar dat kan niet al te lang duren. Het liefst wil het kabinet nog voor het Kamerdebat van woensdag met een voorstel komen voor definitieve vervangers. Naar verluidt zijn de overgebleven regeringspartijen al een heel eind met het vinden van kandidaten.

Die kunnen uit de eigen gelederen komen van VVD en BBB, maar ook uit een oppositiepartij. Alleen wordt zo'n partij dan wel medeverantwoordelijk voor het hele kabinetsbeleid. En daar kan je op afgerekend worden in het stemhokje, zo klinkt de aarzeling.

Partijen stellen voorwaarden

De grootste partij in de Tweede Kamer, de PVV, stapte dit voorjaar al uit het kabinet. Partijleider Wilders wil zijn voormalige coalitiegenoten alleen uit de brand helpen als er onmiddellijk een asielstop komt. Dat zegt hij op vragen van de NOS.

Linkse oppositiepartijen als GroenLinks-PvdA en de SP willen alleen nadenken over steun als het kabinet alsnog een strengere toon gaat aanslaan tegen de Israëlische regering inzake Gaza. NSC-minister Veldkamp van Buitenlandse Zaken kreeg dat niet voor elkaar omdat hij naar eigen zeggen tegendruk van zijn coalitiegenoten ervoer, waarna hij besloot op te stappen.

Om daarbij de druk op het kabinet hoog te houden, spelen sommige oppositiepartijen met plannen voor een motie van wantrouwen tegen het hele kabinet. In de huidige politieke verhoudingen zou zo'n motie een meerderheid kunnen halen. Dan zou de chaos compleet zijn.

Afgelopen vrijdag stemde een meerderheid van de Tweede Kamer nog voorstellen weg om sancties in te stellen tegen Israël en te stoppen met de import van Israëlische producten uit de bezette Palestijnse gebieden. Ook VVD en BBB stemden tegen.

Politiek verslaggever Marleen de Rooy:

"Deze situatie is ongekend. Het dreigen met een motie van wantrouwen tegen het hele overgebleven kabinet is risicovol. Vooral omdat niemand nu antwoord heeft op de vraag wat er gebeurt als die motie het haalt. Toch willen sommige partijen op die manier proberen de koers van het kabinet bij te sturen. Door de druk te maximaliseren.

Wat opvalt, is dat het iedere partij voor zich is. Er is onderling weinig afstemming. Woensdag in het debat zal moeten blijken hoe ver de partijen willen gaan."

Demissionair premier Schoof sprak vandaag op Huis ten Bosch met koning Willem-Alexander over het landsbestuur. De Rijksvoorlichtingsdienst spreekt van "een complexe situatie". Ook de vaste adviseurs van het staatshoofd, de voorzitters van de Eerste en Tweede Kamer en de vicepresident van de Raad van State kwamen langs.

Hier en daar klinkt in Den Haag de naam van Herman Tjeenk Willink, de inmiddels 83-jarige minister van Staat, oud-voorzitter van de Eerste Kamer en oud-vicepresident van de Raad van State. Hij geldt als autoriteit op het gebied van het staatsrecht. Tjeenk Willink speelde een belangrijke rol bij een hele reeks formaties. In 1973 was hij al betrokken bij de vorming van het kabinet-Den Uyl.

Maar het ligt niet voor de hand dat Tjeenk Willink zijn pensioen nogmaals zal onderbreken. Nadat hij in 2021 als informateur mede aan de wieg stond van het kabinet-Rutte IV, liet hij al weten dat dat zijn laatste keer was geweest.

Koning Willem-Alexander ontvangt vanmiddag op paleis Huis ten Bosch onder anderen demissionair premier Schoof. Ze praten over hoe het verder moet met het landsbestuur, nu NSC uit het demissionaire kabinet is gestapt.

De Rijksvoorlichtingsdienst meldt dat wordt gesproken over mogelijke oplossingen voor de "complexe situatie" die vrijdag ontstond door het vertrek van de NSC-bewindslieden. Veel posten staan nu open.

Ook de beide Kamervoorzitters Bruijn (Eerste Kamer) en Bosma (Tweede Kamer) en de vicevoorzitter van de Raad van State De Graaf komen vanmiddag als vaste adviseurs van de regering naar het paleis.

Meerdere portefeuilles

Met nog twee maanden tot de verkiezingen, en daarna de periode waarin een nieuw kabinet wordt geformeerd, zullen voor langere tijd oplossingen gevonden moeten worden voor het landsbestuur.

Er zijn acht posities te vullen, tijdelijke vervangers zijn inmiddels bekend. Veel van de vijftien overgebleven bewindslieden van VVD en BBB hebben nu twee of drie portefeuilles.

Het langere tijd combineren van posten is volgens hoogleraar parlementaire geschiedenis Bert van den Braak (Universiteit Maastricht) geen gewenste situatie. "Twee zware posten zijn onmogelijk voor één minister. Voor even kan het misschien wel, maar op termijn moet men toch een vervanger zoeken", zei hij dit weekend tegen de NOS.

Koning weer meer betrokken

Door de gesprekken van vandaag wordt de koning als staatshoofd en lid van de regering weer meer betrokken bij het politieke proces. In 2012 besloot de Kamer voortaan meer zelf de regie te nemen bij de formatie van een nieuw kabinet en de rol van het staatshoofd daarin te beperken. Echte afspraken over het proces werden nooit echt vastgelegd.

De daaropvolgende formatie van VVD en PvdA in 2012 verliep vlot, maar daarna volgden juist heel lange formaties. Om die reden vinden sommige partijen in de Kamer dat het proces opnieuw onder de loep genomen moet worden.

Na de val van het kabinet in juni keerde de koning eerder terug van een staatsbezoek aan Tsjechië om te overleggen over de ontstane situatie.

Hoe verder met het kabinet?

Hoe bestuurbaar is ons land nog nu na de PVV ook NSC uit de coalitie is gestapt? Het demissionaire kabinet heeft alleen nog de VVD en BBB aan boord en steunt daardoor in de Tweede Kamer nog op slechts 32 zetels.

Wie worden de nieuwe ministers en staatssecretarissen? En hoe neemt de politiek de komende demissionaire maanden besluiten? We bespreken het met politiek verslaggever Nynke de Zoeten.

CDA presenteert verkiezingsprogramma

Ook het CDA zet in het nieuwe programma vol in op wonen. De partij kiest ervoor om de hypotheekrenteaftrek geleidelijk af te bouwen. Qua stikstof schaart het CDA zich achter het plan van onder meer LTO, waarin gedwongen uitkoop van boeren vanaf 2030 in uiterste gevallen een optie is.

De partij van Henri Bontenbal zit in de lift in de peilingen, dus wordt in politiek Den Haag vol belangstelling naar zijn plannen gekeken.

Opnieuw discussie over staalslakken

Tata Steel onderhandelt al een aantal jaar met de overheid over de vergroening van de fabriek, in ruil voor miljarden aan staatssteun. Het bedrijf stelt al zeker anderhalf jaar richting de overheid dat staalslakken een "essentieel onderdeel" zijn van de onderbouwing van deze plannen. Dat terwijl de regering vorige maand een tijdelijk verbod afkondigde voor staalslakken.

Wat dit precies betekent, bespreken we met verslaggever Renee van Hest van onze onderzoeksredactie.

Ook het CDA zet in het nieuwe verkiezingsprogramma vol in op wonen. De partij kiest ervoor om de hypotheekrenteaftrek geleidelijk af te bouwen. Met het geld dat ermee vrijkomt, moet de inkomstenbelasting worden verlaagd.

Het is een politiek gevoelige stap die vorige week, toen GroenLinks-PvdA het plan presenteerde, behalve tot steun ook tot zeer verontwaardigde reacties leidde. "Ik besef dat dit een moeilijke maatregel is, maar we moeten doen wat nodig is", zegt partijleider Henri Bontenbal in zijn toespraak bij de presentatie van het verkiezingsprogramma.

Hij vindt dat er met de huidige kabinetscrisis "een voedingsbodem voor chaos is ontstaan", die bestreden moet worden. "Populisme bestrijd je niet met populisme, maar met een beter verhaal", zei hij. "Het CDA gaat doen wat nodig is, ook als het moeilijke keuzes zijn. We zullen offers moeten brengen. "

Een andere politiek gevoelige stap neemt de partij op gebied van stikstof. Het CDA schaart zich achter het plan van onder meer LTO, waarin het intrekken van vergunningen van boeren vanaf 2030 in uiterste gevallen een optie is. Ook moet het stikstoffonds terugkomen, om landbouwbedrijven te helpen minder stikstof uit te stoten.

Gezin centraal

Net als vorige verkiezingen profileert CDA zich als partij van goed fatsoen, die zich richt op "verbinden in plaats van te verdelen" en staat voor "verantwoordelijkheid, fatsoen en vertrouwen". Het gezin, dat de "kracht van de samenleving" is, staat zoals vanouds centraal voor deze familiepartij.

Wat betreft het CDA kan de dienstplicht weer in werking kan worden gesteld, om de samenleving weerbaarder te maken. Dat betekent niet dat iedereen bij defensie in dienst moet, maar wel dat jongeren een brief krijgen met de vraag wat ze willen. "De meest gemotiveerde jonge mensen krijgen een plek bij defensie", zegt Bontenbal. "Mensen die het niet kunnen of willen, krijgen trainingen in weerbaarheid."

De grote investeringen in defensie en het halen van de NAVO-norm staan voor het CDA niet ter discussie. Om die te kunnen betalen, moet iedereen "een vrijheidsbijdrage" betalen, naar draagkracht. "Het zal niet de volledige defensie-uitgaven kunnen dekken, maar zo wordt zichtbaar dat we moeten betalen voor vrijheid", zegt Bontenbal.

Eurobonds, waarmee Europese landen gemeenschappelijke schulden aangaan, zijn om die reden ook geen taboe. De Nederlandse regering heeft zich hiertegen tot nu toe steeds verzet.

Erkenning Palestijnse staat

Het CDA, dat van oudsher terughoudend is met kritiek op Israël, slaat nu ook in het verkiezingsprogramma een kritischer toon aan en is voor erkenning van de Palestijnse staat. Wel verbindt de partij daar allerlei voorwaarden aan. Zo mogen Hamas en terreurorganisaties in die staat geen rol spelen. Daarnaast is de partij voor een importverbod op producten uit de illegale nederzettingen.

Andere voorstellen uit het CDA-verkiezingsprogramma

Het CDA heeft een roerige tijd achter de rug en zat de afgelopen jaren flink met de stikstofdiscussie in de maag. De partij zakte de vorige verkiezingen van vijftien naar vijf zetels, doordat kiezers wegliepen naar NSC en BBB.

In de peilingen staat de partij er nu weer veel beter voor en komt ze op gelijke hoogte met de VVD. Partijleider Bontenbal schuwt dan ook niet op op sommige dossiers een nieuwe koers in te slaan. Zo besloot de partij tegen de strengere asielwetten te stemmen, omdat hulp aan uitgeprocedeerde asielzoekers daarmee strafbaar zou worden.

In het verkiezingsprogramma herhaalt de partij dat het strafbaar zou moeten zijn als uitgeprocedeerde asielzoekers niet meewerken aan terugkeer. Maar het strafbaar stellen van hulp aan deze mensen is "onbespreekbaar".

De spreidingswet moet worden gehandhaafd, en kansrijke asielzoekers moeten sneller aan het werk kunnen. Arbeidsmigranten zouden verplicht een taalcursus moeten volgen, betaald door hun werkgever. Terroristen met een dubbele nationaliteit, verliezen wat betreft het CDA de Nederlandse nationaliteit.

Kandidatenlijst

De CDA-leden moeten nog verder praten over dit programma, op 5 september wordt het op het verkiezingscongres definitief gemaakt. De partij presenteert komende woensdag ook de kandidatenlijst. Bekend is al dat EO-presentator Tijs van den Brink daarvoor heeft gesolliciteerd.

Natuurorganisaties, Bouwend Nederland en boerenorganisaties zijn bezorgd over het plan van het demissionaire kabinet om de wettelijke stikstofdoelen aan te passen. Dat blijkt uit de vele tientallen reacties op de internetconsultatie.

Zo zijn er zorgen dat de natuur verslechtert en dat het plan de problemen rond vergunningen niet oplost, maar juist groter maakt. De huidige stikstofdoelen zijn de Nederlandse invulling van Europese wetgeving, waarin is vastgelegd dat kwetsbare natuur moet worden beschermd.

Emissiedoelen per bedrijf

Net toen de Tweede Kamer deze zomer met reces was, bracht minister Wiersma van Landbouw (BBB) haar plan naar buiten om de kritische depositiewaarde (KDW) uit de wet te halen.

Nieuw voorstel Wiersma

Vandaag brengt Minister Wiersma ook nog een nieuw voorstel in consultatie. Daarin staat dat alle projecten waarbij 30 procent stikstof gereduceerd wordt of meer vergunningvrij worden gemaakt.

Dit zou bijvoorbeeld een oplossing moeten bieden voor het overstappen op elektrische treinen, wijken die van het gas afgaan en het bouwen van duurzame stallen. Op dit voorstel kan tot 5 oktober worden gereageerd.

Wiersma noemt de huidige doelen onhaalbaar en onwenselijk, mede door het tempo waarin ze behaald moeten worden. Dat probleem is nog vergroot doordat er de afgelopen jaren zo weinig is gebeurd.

De minister wil de bepalingen voor de hoeveelheid stikstof die mag neerslaan op kwetsbare natuur vervangen door emissiedoelen per bedrijf. Reden is dat ondernemers daar daadwerkelijk op kunnen sturen. Die doelen wil ze apart vastleggen.

In de wet zelf blijft dan alleen het doel om de stikstofuitstoot "aanzienlijk te verminderen" staan. Dat wordt dan gekoppeld aan het jaar 2035 en niet aan 2025 en 2030, waarvoor in huidige wetten tussendoelen zijn opgenomen.

"Haaks op natuurwetten"

Die nieuwe werkwijze zou de natuur kunnen schaden en vergunningverlening nog verder klem kunnen zetten, zeggen onder meer Bouwend Nederland en Techniek Nederland. Een van hun kritiekpunten is dat de nieuwe doelen in het voorstel niet goed wettelijk worden verankerd. Zij zeggen dat nieuwe doelen ook pas kunnen worden opgesteld als er meer bekend is over wat de natuur nodig heeft. Dit laatste concludeerde de vorige minister, Van der Wal ook al.

De koepel van woningcorporaties, Aedes, is vooral bang dat de bouw van woningen vertraagd wordt als de doelen vooruit worden geschoven. Greenpeace, Vogelbescherming Nederland en de Natuur en Milieufederaties willen dat de minister het voorstel helemaal intrekt: "Het voorstel van minister Wiersma staat haaks op natuurbeschermingswetten en houdt Nederland nog langer op slot".

Zorgen overheersen

Er zijn ook mensen blij dat de strenge stikstofdoelen verdwijnen. Dat ondernemers op hun eigen uitstoot afgerekend worden, in plaats van op een depositiedoel wordt in een aantal reacties op de internetconsultatie een pluspunt genoemd.

Maar het valt op dat de zorgen overheersen. Dat geldt ook voor landbouworganisaties die kritisch zijn over de huidige stikstofdoelen. Het alternatief zou onvoldoende zekerheid bieden voor vergunninghouders.

Juridische kwetsbaarheid

Zo waarschuwt de Nederlandse Melkveehouders Vakbond voor de juridische kwetsbaarheid van het voorstel. Vergunningen zouden alsnog aangevochten kunnen worden bij de rechter.

Ook landbouworganisatie LTO, die het schrappen van stikstofdoelen toejuicht, ziet dat gevaar. De organisatie zegt dat het wettelijk vastleggen van emissiedoelen meer zekerheid zou bieden. Agractie stelt juist voor om ook die doelen te schrappen.

Spoedwet

Tot slot zijn er ook vragen bij de manier waarop het voorstel tot stand is gekomen. Onder meer Bouwend Nederland begrijpt niet waarom dat in een spoedwet gebeurt die niet getoetst is door bijvoorbeeld de Raad van State of besproken is met betrokken organisaties.

Als de wijziging wordt aangenomen, kan het parlement er ook weinig meer aan veranderen, waarschuwen zij samen met onder meer Netbeheer Nederland en Techniek Nederland. De doelen worden in het nieuwe systeem immers niet meer in de wet vastgelegd.

Voor BBB, de partij die groot geworden is met kritiek op het stikstofbeleid, is het voorstel essentieel. Nu de internetconsultatie afgerond is, zal het ministerie kijken of er aanpassingen nodig zijn voordat het voorstel naar de Kamer gaat. Ook laat het Ministerie weten dat het voorstel nog langs de Raad van State gaat.

Nu ook NSC is vertrokken, zit het demissionaire kabinet met een acuut personeelsprobleem. Veel van de vijftien overgebleven kabinetsleden hebben nu twee of drie portefeuilles onder hun hoede.

De komende dagen bepaalt het kabinet hoe het extra mensen gaat aantrekken, zegt BBB-vicepremier Mona Keijzer in Nieuwsuur. Die kunnen volgens haar uit BBB en VVD komen, maar ook van andere partijen. "Maar de eerlijkheid gebiedt mij te zeggen: wie stapt er zo kort voor de verkiezingen in?"

Die Tweede Kamerverkiezingen zijn eind oktober. Daarna kan het zomaar een jaar duren voordat er een nieuw kabinet is.

'Implosie'

Keijzer noemt het besluit van de NSC-bewindslieden om op te stappen "roekeloos en onverantwoordelijk". De coalitiepartners wisten dat buitenlandminister Caspar Veldkamp het moeilijk zou krijgen door de discussie over nieuwe maatregelen tegen Israël. Maar dat ook al zijn NSC-collega's opstapten, kwam voor hen onverwacht.

NSC-fractievoorzitter Nicolien van Vroonhoven zegt dat die beslissing door de bewindspersonen zelf is genomen, niet door de partij. "Maar iedereen staat hier als een blok achter."

Daarmee zorgt de partij, die in de peilingen op 0 tot 2 zetels staat, voor een "implosie" van het kabinet, zegt hoogleraar staatsrecht Wim Voermans. "Het is nog nooit voorgekomen dat een partij in z'n geheel uit een demissionair kabinet stapt. Het is een heel vreemde situatie met een stompkabinetje dat overblijft."

De overgebleven ministers en staatssecretarissen moeten voorlopig het werk van de vertrokken NSC'ers verdelen. Keijzer, die naast haar oorspronkelijke portefeuille Wonen ook al een deel van het asielbeleid onder haar hoede heeft, gaat Sociale Zaken erbij doen. Justitieminister David van Weel (VVD) krijgt Binnenlandse Zaken erbij.

Voermans vreest net als Keijzer dat weinig geschikte mensen bereid zijn om in de laatste fase in het kabinet plaats te nemen. "Dan moet je wel heel sneuvelbereid zijn."

De hoogleraar is kritisch op de experimentele manier waarop VVD, PVV, BBB en NSC het landsbestuur wilden vormgeven. "De originele weeffout zat in het hoofdlijnenakkoord, waarin niks was uitonderhandeld. Dan moet je alles onderweg gaan doen per dossier. Heel onverstandig."

Bij de onderhandelingen over de dossiers gunde "niemand elkaar wat", zegt Van Vroonhoven. "Als we elkaar wat ruimte hadden gegund, dan had het leven er echt heel anders uit gezien. Maar tot de laatste millimeter moest iedereen zijn gelijk krijgen. Dat geldt ook voor de VVD."

Volgens PVV-leider Geert Wilders, die eerder zelf uit de coalitie stapte, was de moeizame samenwerking in de coalitie grotendeels aan NSC te wijten. Hij noemde NSC een paar maanden geleden "een Nationale Sabotage Club".

Van Vroonhoven zegt juist dat haar partij "niet doortrapt en hard genoeg" was. "Er zijn spelletjes gespeeld en wij zijn speelbal geworden. Maar we hebben altijd gevochten voor de zaak."

De moeizame verhoudingen speelden, naast het Gaza-standpunt van de regering, mee bij het besluit om uit het kabinet te stappen, zegt ze. "Na het vertrek van de PVV dachten we dat het allemaal misschien wat makkelijker zou gaan. We zagen dat het ook met de overgebleven drie partijen heel erg stroef ging."

Keijzer: we waren nog in gesprek

Minister Veldkamp stapte uiteindelijk op, omdat de rest van het kabinet geen extra maatregelen tegen Israël wilde steunen, zoals hij zelf eerder had toegezegd. Daarmee was ook voor de andere NSC'ers de maat vol.

Bij eerdere stemmingen over voorstellen om Israël zwaarder te straffen, stemde NSC echter niet altijd voor. Maar Van Vroonhoven verdedigt het besluit van Veldkamp. "We hadden gepleit voor een handelsverbod met illegale Israëlische nederzettingen. Die ruimte kreeg Veldkamp niet."

Maar volgens Keijzer was de ministerraad nog in gesprek "over wat je nou moet met de extremistische gewelddadige kolonisten die daar af en toe op een vreselijke manier huishouden? En over handelsbeperkingen."

'Bestuurlijke verlamming'

De vicepremier heeft goede hoop dat het kabinet met nieuwe leden én samen met de oppositie het land kan besturen de komende tijd. "Dat wordt van ons verwacht en daarvoor worden wij betaald."

Voermans is sceptisch. "Al voor de verkiezingen van 2023 was er een periode van bestuurlijke verlamming. Al een jaar of tien zitten veel dossiers vast."