Meer mensen moeten hulp in het stemhokje kunnen krijgen. Dat is de strekking van een wetsvoorstel dat minister Bruins Slot voor advies naar de Raad van State heeft gestuurd.

Nu mogen alleen kiezers worden geholpen die vanwege een lichamelijke beperking niet zelfstandig kunnen stemmen. Bruins Slot wil dat uitbreiden, zodat bijvoorbeeld ook kiezers met een verstandelijke beperking of laaggeletterde mensen assistentie kunnen krijgen.

Alleen een lid van het stembureau mag de hulp geven. Als de kiezer iemand naar keuze in het stemhokje zou mogen meenemen, wordt het risico te groot dat de stemmer tot een bepaalde keuze wordt gedwongen, denkt Bruins Slot. Ze benadrukt dat leden van stembureaus een speciale opleiding zullen krijgen om de stemhulp te verlenen.

Eerst experimenten, daarna uitbreiden

De minister denkt dat door haar voorstel meer mensen in de gelegenheid worden gesteld om zelfstandig een stem uit te brengen.

Bruins Slot wil eerst in zo'n vijftien gemeenten gaan experimenteren met het nieuwe systeem en daarna bekijken of de hulp landelijk kan worden ingevoerd. Ze wijst erop dat haar voorstel aansluit bij een VN-verdrag en bij de wens van verschillende organisaties. Ook de Kiesraad adviseerde eerder in deze richting.

Het kabinet heeft besloten dat er een regeling komt voor de levensbeëindiging van ernstig zieke en onbehandelbare kinderen van 1 tot 12 jaar, een regeling waar kinderartsen al jaren voor pleiten. Tot nu was er alleen iets geregeld voor kinderen vanaf 12 jaar en voor baby's tot één jaar.

Het gaat om een kleine groep ongeneeslijk zieke kinderen die uitzichtloos en ondraaglijk lijden en bij wie de mogelijkheden van palliatieve zorg niet toereikend zijn om hun lijden te verlichten. Kinderen van wie verwacht wordt dat zij binnen afzienbare tijd aan hun ziekte zullen overlijden.

Het gaat om ziekten als aangeboren afwijkingen van de hersenen, longen of het hart, of stofwisselingsziekten. Zowel artsen als ouders vinden dat het leven van deze kinderen soms onnodig lang wordt gerekt.

Menswaardig levenseinde

Het onderwerp ligt politiek gevoelig, ook omdat het gaat om wilsonbekwame kinderen. Juist de wilsonbekwaamheid heeft de afgelopen jaren geleid tot debat, ook als het gaat om demente ouderen.

Het kabinet benadrukt dat levensbeëindiging alleen mogelijk is wanneer dit voor arts en ouders het enige redelijke alternatief is om uitzichtloos en ondraaglijk lijden van het kind te beëindigen. "Het zal gaan om kinderen bij wie sprake is van een dermate ernstige ziekte of aandoening dat de dood onafwendbaar is en het overlijden van deze kinderen binnen afzienbare tijd wordt verwacht", schrijft het kabinet aan de Kamer.

Het gaat slechts om enkele kinderen, waarschijnlijk minder dan vijf kinderen per jaar. Eduard Verhagen, hoofd van de afdeling kindergeneeskunde van het Groningse UMCG, die al jaren voor de regeling pleit, vindt dat ook die kinderen recht hebben op een menswaardig levenseinde.

Nieuwsuur sprak in 2019 artsen en ouders die geconfronteerd werden met de situatie waarin een kind ernstig leed, maar waarin actieve levensbeëindiging niet is toegestaan:

De meeste kinderartsen in Nederland die betrokken zijn bij de zorg voor ongeneeslijk zieke kinderen, willen dat levensbeëindiging bij deze groep mogelijk wordt. Nu kan een arts alleen pijn bestrijden door middel van palliatieve sedatie, waarbij de patiënt met een prik of infuus een slaapmiddel krijgt. Dit gebeurt het meest. Ook kunnen artsen en ouders kiezen voor het afzien van verdere behandeling, zoals medicatie. Of nog drastischer: versterven, dat is het stoppen met het toedienen van eten en drinken.

Al deze ingrepen kunnen de dood bespoedigen, maar het stervensproces van een kind kan dan nog dagen tot zelfs weken duren. De euthanasiewet is voor deze kinderen niet van toepassing. Die gaat uit van wilsbekwaamheid - de patiënt kan zelf om het eigen levenseinde vragen - maar deze jonge tot zeer jonge zieke kinderen kunnen dat lang niet altijd.

In de regeling staat dat het ondraaglijk en uitzichtloos lijden niet op een andere manier kan worden opgelost. Het kabinet vraagt de beroepsgroep op basis van ervaringen aanvullende zorgvuldigheidseisen te formuleren.

Zachte dood

Voor artsen is het belangrijk dat het Openbaar Ministerie aangeeft dat er geen vervolging zal zijn, mits aan alle zorgvuldigheidseisen is voldaan. Alle meldingen zullen worden behandeld door een commissie met de juiste medische expertise, waarvan een strafrechtjurist voorzitter is. Het OM komt meer op afstand te staan, schrijft het kabinet.

Suzanne van de Vathorst, bijzonder hoogleraar 'kwaliteit van de laatste levensfase en van sterven' aan de Universiteit van Amsterdam, vindt de nieuwe regeling in deze vorm toch geen goed nieuws. "Omdat de artsen bang zijn voor justitie. De euthanasiewet is zo geregeld dat een euthanasie-commissie een laatste oordeel geeft. En als die vindt dat je zorgvuldig hebt gehandeld, is het afgedaan. In deze regeling is dat onduidelijker, en dat vinden artsen heel erg spannend."

"Het gaat eigenlijk om de vraag: hoe gaat het kind dood?", zegt Van de Vathorst. "Dan ben ik ervoor dat artsen gebruik kunnen maken van een manier om een zachte dood te bewerkstelligen. Maar ik denk niet dat dat met deze regeling gaat gebeuren."

Tijdsdruk ervaren

De Nederlandse regeling is uniek en wereldwijd het meest vergaand. In België is er al jaren een mogelijkheid tot het beëindigen van levens van ernstig zieke, ernstig lijdende, onbehandelbare kinderen, maar daar is het alleen een optie als het kind kan meebeslissen.

Ook Ilse Zaal-Schuller van de Nederlandse Vereniging Artsen Verstandelijk Gehandicapten en gepromoveerd op besluitvorming rondom het levenseinde bij ernstig meervoudig gehandicapte kinderen, heeft moeite met de regeling, vooral met de eindleeftijd van 12 jaar. Daarboven gaat de euthanasiewet gelden.

"Het is niet ondenkbaar dat artsen en ouders een tijdsdruk gaan ervaren rondom dat levensjaar van twaalf. En ik denk dat dat wel heel erg onwenselijk is. Als het gaat over een beslissing die natuurlijk onomkeerbaar is."

Ook vindt ze dat artsen palliatieve zorg onvoldoende benutten. "Ik denk dat ouders zich nu vaak alleen voelen staan, omdat die gesprekken toch niet tijdig worden gevoerd. Of dat er niet altijd genoeg de tijd voor genomen wordt. Daar is nog enorm veel bij winst te behalen, in het verbeteren van de palliatieve zorg aan deze groep. En dan is de vraag of er nog wel zo'n behoefte is aan deze regeling."

Het ministerie van Volksgezondheid laat weten dat er in de richtlijn Kinderpalliatieve Zorg meer aanadacht is voor deze zorg en er gesprekken zijn met alle relevante partijen.

Jongeren onder de 16 jaar mogen binnenkort geen boodschappen meer bezorgen voor een snelle boodschappenbezorgdienst, de zogenoemde flitsbezorgers. De bezorgers rijden vaak snel op een (elektrische) fiets door het drukke verkeer en dat is te gevaarlijk. Ook is de druk om de boodschappen snel af te leveren te groot voor kinderen jonger dan 16, vindt minister Van Gennip van Sociale Zaken en Werkgelegenheid, die de kinderarbeidswet gaat aanpassen.

Sinds juli 2020 mogen 13-,14,- en 15-jarigen al geen maaltijden bezorgen. De PvdA en GroenLinks vonden dat het verbod ook voor flitsbezorgers moest gelden en daar is minister Van Gennip het mee eens. Ze hoopt het verbod nog dit jaar, in 2023, in te laten gaan. Een exacte datum is er nog niet.

Huiswerk

Voor kinderen tussen de 13 en 15 jaar worden de regels voor het werken in bijvoorbeeld een supermarkt wel versoepeld. Nu mogen zij tot 19.00 uur werken. Dat wordt met een uurtje verlengd naar 20.00 uur, maar wel alleen op niet-schooldagen of in niet-schoolweken, om te voorkomen dat er te weinig tijd is voor huiswerk of "sociale activiteiten". De ouders moeten het ook goed vinden.

Het ministerie heeft ook gekeken of er betere controle kan zijn op het werk van jonge influencers, kinderen die met vloggen soms veel geld verdienen. Dat blijkt niet eenvoudig, omdat het werk vooral thuis gebeurt en er geen echte werkgever is. Minister Van Gennip maakt zich zorgen omdat die kinderen soms onder hoge druk en met veel stress video's moeten plaatsen.

"Uitwassen waarbij kinderen als verdienmodel worden ingezet door hun ouders of bedrijven moeten beter kunnen worden aangepakt", schrijft de minister aan de Tweede Kamer. Ze gaat kijken of jonge influencers onder de regels van jonge artiesten kunnen vallen; die mogen maar een beperkt aantal dagen in het jaar werken. De minister gaat dat nu verder uitzoeken.

Breed gedeelde steun in de Tweede Kamer voor het uiterst kritische eindrapport van de parlementaire enquête over de aardgaswinning in Groningen. De Kamer rondde vandaag het debat af met de enquêtecommissie onder leiding van GroenLinks-Kamerlid Tom van der Lee.

De commissie concludeerde in dat rapport onder meer dat de belangen van de Groningers stelselmatig zijn genegeerd en dat geld verdienen boven veiligheid ging.

De Kamer debatteerde in zekere zin met zichzelf, omdat het kabinet nog geen oordeel over het rapport heeft geveld. Pas als dat er is, kunnen de Kamerleden ministers ter verantwoording roepen voor de besluiten die in het verleden zijn genomen. Dat zal ergens in mei zijn.

Sommige partijen hadden van de enquêtecommissie al harde politieke oordelen willen horen over de verschillende kabinetten-Rutte en de premier zelf. SP-Kamerlid Sandra Beckerman vertelde hoe het voelde om als Groninger een lagere gaswinning te willen vanwege de aardbevingen. "Je werd weggezet als egoïstisch. Je zette oma in de kou als je er vragen over stelde. Dat schuldgevoel is ook een effect geweest van deze politieke besluiten en vraagt om een harder oordeel."

Helemaal niet waar

Ook PvdA-Kamerlid Henk Nijboer vroeg om een harder oordeel dan dat van de enquêtecommissie, die spreekt van ernstige en verwijtbare tekortkomingen. Nijboer: "We hebben jarenlang doorgevraagd en steeds gehoord dat er 38 miljard kuub gas nodig was voor de leveringszekerheid aan ziekenhuizen en bejaardenhuizen. Dat bleek achteraf helemaal niet waar."

Maar Van der Lee bleef erbij dat het rapport er is voor waarheidsvinding en dat de commissie het eindoordeel daarin weloverwogen heeft verwoord. "Als de Kamer daar iets aan wil toevoegen kan dat in het debat met de regering."

De Kamer roept het kabinet op snel met een reactie te komen.

In Nederland hebben meer dan 100.000 mensen langer dan een jaar ziek thuis gezeten als gevolg van een covid-infectie. Dat kostte de werkgevers in Nederland per jaar ruim 8 miljard euro, blijkt uit berekeningen van de NOS op basis van nieuwe onderzoeksresultaten van het UMC Groningen.

De impact van corona op werknemers is voor het eerst in Nederland door wetenschappers onderzocht. De onderzoekers presenteerden vanmiddag hun bevindingen van de impact in Noord-Nederland.

De NOS heeft op basis daarvan berekend wat de omvang van de werknemersuitval én de kosten daarvan op regionaal en landelijk niveau zijn. De berekeningen zijn voor kwaliteitscontrole voorgelegd aan de aan de Vrije Universiteit verbonden gezondheidseconoom Xander Koolman.

De meest precieze schatting van de kosten zijn te maken voor de regio Noord-Nederland (Groningen, Friesland en Drenthe). Op basis van de onderzoekspopulatie van het UMCG, die bestaat uit 10.000 werkzame mensen en representatief is voor deze regio, blijkt dat 1,28 procent van de werknemers langer dan een jaar ziek thuis zit na een covidinfectie.

Hoge kosten voor bedrijven

Wanneer dit uitvalspercentage wordt toegepast op de totale werkende bevolking van Noord-Nederland, volgens het CBS 908.000 mensen, betekent het dat 11.622 mensen langer dan een jaar niet werken vanwege corona.

De UMCG-onderzoekers hebben vastgesteld dat de gemiddelde productiviteitskosten per dag, per werknemer 312,72 euro bedragen. Op een gemiddeld werkjaar lopen die kosten op naar 71.300 euro per werknemer. Dat betekent voor Noord-Nederland een kostenpost van ruim 828 miljoen euro.

Omvang waarschijnlijk onderschat

"En waarschijnlijk onderschatten we het probleem dan nog", zegt onderzoeksleider Sandra Brouwer die tevens hoogleraar Sociale Geneeskunde is. "We hebben niet vanaf het begin naar klachten gevraagd als hersenmist en overgevoeligheid voor prikkels. Dan mis je misschien mensen die vanwege deze redenen uitvallen."

Zelfs met deze conservatieve schatting zijn de gevolgen op landelijk niveau aanzienlijk. Als het uitvalspercentage van 1,28 procent op de ruim 9 miljoen werkenden in Nederland wordt toegepast zitten meer dan 100.000 mensen langer dan een jaar ziek thuis. Dat kost de werkgevers in Nederland per jaar ruim 8 miljard euro.

Gezondheidseconoom Xander Koolman ziet wel lichtpunten. Zeker als hij naar de ontwikkeling kijkt van de verzuimcijfers die afkomstig zijn van één van de grootste arbodiensten in het land, ArboNed. In 2020 en 2021 was nog 2,5 en 2,2 procent van de werknemers met een corona-infectie langer dan een jaar uitgeschakeld. In 2022 was de langdurige uitval al gedaald naar 0,5 procent.

"Je ziet dat er mensen zijn die toch herstellen. En ook dat de instroom van nieuwe mensen beperkt blijft. Dit past in de internationale trends. Dat komt deels door de immuniteitsopbouw in Nederland vanwege de vele doorgemaakte infecties en vaccinaties. Maar waarschijnlijk ook door de nieuwe virusvarianten die minder leiden tot long covid."

Onderzoek long covid

Niettemin is de verwachting dat een kleine groep na een corona-infectie voorgoed arbeidsongeschikt zal blijven. Ook vermoeden Amerikaanse wetenschappers dat mensen die gevaccineerd zijn of zonder problemen corona hebben gehad, alsnog long covid kunnen krijgen. Hoe vaker iemand corona krijgt, hoe groter de kans dat sommige klachten chronisch worden.

Kennis over het voorkomen en behandelen van long covid zal daarom belangrijk worden. Maar recent bleek de toekomst van onderzoek naar long covid in Nederland nog onzeker vanwege gebrekkige financiering. Als het goed is wordt in mei een onderzoeksagenda voor long covid gepresenteerd.

Volgens een woordvoerder van het ministerie van Volksgezondheid is minister Ernst Kuipers van plan extra budget beschikbaar te maken voor het oprichten van een expertisenetwerk long covid en een meerjarig onderzoeksprogramma. "Volgende maand komt hierover meer duidelijkheid."

Kamer wil meer onderzoek

Ook vanuit de Tweede Kamer is gereageerd op het Groningse onderzoek. Wieke Paulusma van D66, zelf ook Long Covid patiënt, noemt het belang van het onderzoek groot. Volgens haar biedt het hoop en perspectief aan patiënten.

De Tweede Kamer nam eerder een motie van de Partij voor de Dieren aan over het in kaart brengen van long covid patiënten. Eva van Esch van de Partij voor de Dieren: "Door dit onderzoek wordt de druk op het ministerie verhoogd om zich toch een beter beeld te gaan vormen en dat is in eerste plaats erg belangrijk voor al die long covid patiënten."

Ook Fleur Agema van de PVV pleit voor meer onderzoek en daarnaast extra aandacht voor medewerkers met long covid in de ouderenzorg, waar in het begin van de pandemie zonder beschermingsmiddelen werd gewerkt.